Ханақа — мұсылмандық Шығыс елдерінде мешіті мен ұяшықтары бар оғаш қонақ үй, дәруиштердің мекені.
«Ханақа» термині парсы тілінен шыққан, араб әлемінде оған «тақия» және «завия» (негізінен Солтүстік Африкада) сәйкес келеді. Мұсылман қажылары ханақта қалды. Әдеттегі ханақа мешіттің тұрғын үйлерінен, асханадан, медреседен тұрады. Кейбір ханакаларда қолөнер шеберханалары, диірмен, сауда орындары болған.Ханақа — исламдық мәдениетте белгілі бір рухани және діни мақсаттарға арналған ғимарат.
Ол негізінен діни қызметкерлер мен сопылар тұратын, құлшылық жасайтын, рухани даму жолында жүрген орын болып табылады. Жалпы ислам әлемінде діни білім мен тәрбие орталықтары деп те санауға болады.
Ханақаның негізгі қызметтері мен ерекшеліктері:
1. Рухани орталық: Ханақалар суфи жолын ұстанатын адамдар үшін маңызды ғимараттар болып табылады. Мұнда зікір, дұға жасау, ғибадаттар мен ғұрыптарды орындау жүзеге асады. Әрбір ханақа өзінің ерекшелігіне қарай тек бір ағымның немесе белгілі бір мектептің оқуларын насихаттауы мүмкін.
2. Діни білім беру орны: Ханақада, әсіресе діни ғалымдар мен ұстаздар шәкірттеріне білім береді. Бұл жерде діни ілімдер оқытылып, ислам заңдары мен философиясы түсіндіріледі. Сондай-ақ, мұнда арнайы оқу курстары мен дәрістер ұйымдастырылады.
3. Қонақжайлық: Ханақалар көп жағдайда қонақ үй қызметін де атқарады. Мұнда саяхатшылар мен қажылар уақытша тоқтап, тынығуына және қажетті тамақпен қамтамасыз етілуіне жағдай жасалады. Бұл сипат ханақаларды әлеуметтік қызмет көрсететін орындар ретінде де ерекшелендіреді.
4. Құлшылық жасау орны: Ханақа ғимараты, әсіресе суфизммен байланысты болса, онда мұсылмандық ғибадаттарға арналған бөлмелер, намаз залдары, арнайы медитацияға арналған кеңістіктер болады. Бұл жерлерде мұсылмандар құлшылық етіп, рухани тыныштық іздейді.
5. Мәдени мұра: Ханақалар ислам әлеміндегі мәдениет пен білімнің таралуына ықпал еткен орындар болды.
Бұлар өз кезеңінде тек діни білім алу мен ғибадат жасау үшін ғана емес, қоғамның мәдени және рухани дамуына да ықпал еткен орталықтар болып табылады. Сонымен қатар, ханақаларда жиі поэзия, музыка және басқа да мәдени іс-шаралар өткізілетін.
Ханақалардың архитектурасы
Ханақаның құрылыс стилі әр елде және аймақта әр түрлі болуы мүмкін. Бірақ көбінесе ханақалар ашық әрі кең бөлмелерден тұрады, сондай-ақ, оларда суфи қозғалысының ерекше архитектуралық элементтері болады.
Осы ғимараттарда көп жағдайда ішкі бөлмелер мен залдары, асхана, қонақжайлар және дәріс бөлмелері орналасқан. Олар жиі бейнелі әшекейлермен, араб жазбаларымен және ислам өнерінің элементтерімен безендірілген.Тарихи тұрғыдан алғанда:Ханақалар Орта Азия, Таяу Шығыс және Солтүстік Африка аймақтарында кеңінен таралған.
Бұл ғимараттар исламның алтын ғасырларында, әсіресе VIII-XV ғасырларда маңызды мәдени және діни орталықтар болған. Олардың көпшілігі белгілі бір тарихи тұлғалармен немесе діни мектептермен байланысты болып, исламның кеңінен таралуына ықпал еткен.
Алтын орданың астанасы болған сарайшық қаласында да ғалым Зейнолла Самашев ашқан 40 бөлмелі ханаканың орны табылған.Ханақа — бұл тек діни ғимарат қана емес, сонымен қатар мәдени және әлеуметтік қызметтерді атқаратын орын.
Ол исламдық білім мен рухани тәрбие беру, ғибадат жасау, қоғамдағы мұқтаж жандарға көмек көрсету және діни ғалымдардың тәжірибе алмасу орталығы ретінде маңызды рөл атқарған. Ханақалар рухани ізденіс пен білімге деген құштарлықты ұштастырып, өз кезегінде ислам әлемінің тарихи мұраларының бір бөлігіне айналды.
Нұркен Мағриденұлы
