Бір ғасыр уақыт артқа шегініп, 1913-1918 жылдардағы қазақ халқының ұстанған саясаты мен негізгі мақсатын бүгінгі күнмен салыстырар болсақ, айырмашылықтың үлкен екенін байқаймыз. Сол дәуірдегі қазақ халқының басты арманы – ұлттық мәдениетімізді, дінімізді, ата-баба тарихымызды сақтай отырып, тәуелсіз ел болу еді. Осы игі мақсат жолында ұлт зиялылары ерекше еңбек етті.
Ахмет Байтұрсынұлы басшылық еткен «Қазақ» газеті – ұлттық сананы оятуға бағытталған идеялар мен бастамалардың алтын діңгегі болды. Бұл газет беттерінде қазақ мәдениеті мен дінін сақтап қалуға арналған көптеген мақалалар жарияланды. Ахмет Байтұрсынұлының алғашқы ірі еңбектерінің бірі – араб жазуына негізделген сахих жазу үлгісін құрастыруы. Бұл жазу түрі «Қазақ» газетінде жиі талқыланып, халыққа ұсынылып отырды. Газеттің «Жазу құралы» атты тұрақты айдарында жарық көрген мақалалар – осының айқын дәлелі.
Сонымен қатар, «Қазақ» газетінің беттерінде қазақ халқының дінге жақындығы мен имандылыққа деген құрметі ерекше байқалады. Газет арқылы қазақтан шыққан дін ғалымдарының еңбектері жарнамаланып, халықты оқуға шақырған хабарландырулар жиі жарияланып тұрды. Бұл деректер қазақ қоғамында дінге деген ықыластың жоғалмағанын, керісінше, білім мен дін саласында ілгерілеудің болғанын дәлелдейді.
1913-1918 жылдар аралығында жарық көрген діни еңбектер мазмұны жағынан да, маңыздылығы жағынан да ерекше құнды болды. Ислам негіздері бойынша ақида (сенім), фиқһ (шариғат) және ахлақ (әдеп) сынды тақырыптардың қамтылуы, сонау қиын кезеңдерде де қазақ халқының ғасырлар бойы ұстанып келе жатқан Ислам дінінен ажырамағандығын көрсетеді. Тарихқа көз жүгіртсек, бұл еңбектер мен олардың «Қазақ» газеті арқылы халыққа жетуі – қазақ зиялыларының өз халқына жасаған өлшеусіз қызметінің бір көрінісі. Қазір де сол бір ғасыр бұрынғы рухани мұраларымыздан үйренеріміз көп.
Төменде «Қазақ» газетінде 1913-1918 жылдары жарнамаланған діни еңбектер мен олардың мазмұнына қатысты мәліметтерді кесте түрінде ұсынамыз. Бұл кесте сол заманның руханиятына тереңірек үңілуге мүмкіндік береді.
«Қазақ» газетінде жарнамаланған діни еңбектер тізімі
| Автор | Кітап атауы | Кітап беті | Почта бағасы | Мекен-жай | Жарияланған күні |
| Шаһкәрім Құдайбердіұлы | Мұсылмандық кітабы | — | 50 тиын | Семей қаласы, Көпбай Байсов лавкасы | 8 мамыр 1913 жыл |
| Ахмет Байтұрсынұлы | Әліппе | — | 15 тиын | Орынбор, «Қазақ» газеті баспаханасы | 29 маусым 1913 жыл |
| Ахмет Байтұрсынұлы | Әліппе ІІ | 96 бет | 30 тиын | Орынбор, «Қазақ» газеті баспаханасы | 31 маусым 1914 жыл |
| Ахмет Байтұрсынұлы | Әліппе ІІІ | — | 45 тиын | Орынбор, «Қазақ» газеті баспаханасы | 9 маусым 1916 жыл |
| Шамседдин Хусайнов | Хз.Айша таһметі | — | — | Қазан қаласы | 31 тамыз 1914 жыл |
| Шамседдин Хусайнов | Мансұр әл-Хаж | — | — | Қазан қаласы | 31 тамыз 1914 жыл |
| Шамседдин Хусайнов | Насихат сөзде | — | — | Қазан қаласы | 31 тамыз 1914 жыл |
| Шамседдин Хусайнов | Ия шахри Рамазан | — | — | Қазан қаласы | 31 тамыз 1914 жыл |
| Шамседдин Хусайнов | Атымтай мәшһүр | — | — | Қазан қаласы | 31 тамыз 1914 жыл |
| Жүсіп Темірбеков | Иман-Итиқад | 16 бет | 9 тиын | Троицк, «Еш» кітапханасы | 31 наурыз 1915 жыл |
| Мәннан Тұрғанбайұлы | Пайғамбар заманы | 50 бет | 22 тиын | Чыйли, Халжан Қоңратбаев баспаханасы | 28 мамыр 1915 жыл |
| Мустақим Малдыбайұлы | Иман һәм намаз | 26 бет | 14 тиын | Орынбор, «Қазақ» газеті баспаханасы | 25 маусым 1915 жыл |
| Нығматулла Күзембаев | Құран құралы | 20 бет | 12 тиын | Орынбор, «Қазақ» газеті баспаханасы | 29 тамыз 1915 жыл |
| Нұғман Манаев | Иман – Ислам | — | 20 тиын | Орынбор, «Қазақ» газеті баспаханасы | 1915 жыл |
| Көлжай Тұғусов | Надандық | — | 40 тиын | Троицк, Айқап баспаханасы | 24 ақпан 1916 жыл |
«Қазақ» газетіндегі діни кітаптардың жарнамалық деректері
Газетте жарияланған діни кітаптардың жарнамаларында қосымша ақпарат ретінде бұл кітаптардың қай санаттағы оқырмандарға арналғаны туралы да қысқаша мәлімет берілген. Алайда мұндай ақпарат барлық кітаптарға бірдей емес, тек белгілі бір еңбектерге ғана қатысты берілген. Бұл бөлімде қазақ дін ғалымдарының жазған еңбектерінің «Қазақ» газетінде басылған жарнамаларының бірнеше үлгілері ұсынылған.
Тіл құралы – Мектепте 2-ші жылы оқылатын қазақ тілінің сарфы (Қазақ газеті, № 105. 18 ақпан 1915).
Иман һәм намаз – Бастауыш мектептің екінші жылына арналған жаңа ғылымхал кітабы (Қазақ газеті, № 105. 18 ақпан 1915).
Иман – Итиқад – Тілі таза қазақша, имласы (жазылуы) түзу. Мағынасы усулі-тағлим жағынан балалардың аңғаруына жатық. Бірінші ғылымхал кітабының жазушысы Жүсіп Темірбеков (Қазақ газеті, № 115. 31 наурыз 1915).
Пайғамбар заманы – Тілі қазақша, имласы «Қазақ» имласы. Басылуы әдемі. Бастауыш мектептердің соңғы жылында оқыту үшін арналып жазылған. «Қазақ» имласымен Әліппе және Қырағат тілі кітаптарын оқыған қазақ балалары үшін «Пайғамбар заманы» ең пайдалы һәм керекті кітап. Бұл кітап мектеп кітабы болуымен бірге әр түркіше танитын алаш азаматының алып оқуына тұратын кітап. Кітапта пайғамбар алейхис саламның туғанынан өлгеніне шейін болған қал-жайы, тұрмысы, мінездері түгел жазылған (Қазақ газеті, № 130. 22 мамыр 1915).
Құран құралы – Бұл кітап қазақша әліппені әбден түсініп, оқып шыққаннан кейін бастауыш екінші бөлім шәкірттеріне Құран оқу жайын үйрететін кітап. Кітаптың имласы қазақша, жазылу реті усулі-тағлим бойынша жазылған (Қазақ газеті, № 147. 29 тамыз 1915).
Иман – Ислам – Бастауыш мектептің 2-ші жылы үшін қазақша ғылымхал басылып шықты (Қазақ газеті, № 159. 1915).
Қорытынды
XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының ұлт ретінде қалыптасу жолындағы ерен еңбектері өз нәтижесін берді. Сол кезеңде олардың Қазақ даласындағы Ислам дінін сақтап, дамытуға қосқан маңызды үлестерін газет беттеріндегі деректерден айқын аңғарамыз. Осы қажырлы еңбектердің арқасында бүгінгі қазақ елі ата-бабадан қалған дәстүрлі дінін сақтап, оны одан әрі дамытуда. Сонымен қатар, жас ұрпақтың дұрыс тәрбие алып, рухани құндылықтарды бойына сіңіруі үшін аянбай еңбек ету қажет. Қорыта айтқанда, қазақ халқы тек қазіргі уақытта ғана емес, тарихтан бері Ислам дінін терең түсініп, шариғат қағидаларын берік ұстанып келгенін көреміз.
Батыржан ТЕМИРХАНОВ,
Анкара Хаджы Байрам Вели Университетінің PhD докторанты
