Қазақ халқының тарихы мен мәдениетінде дін иелерінің орны ерекше. Ислам діні қазақ даласына орныққалы бері халықтың салт-санасы, әдет-ғұрпы, дүниетанымы діни ұғымдармен сабақтасты. Осыған орай ел ішінде рухани жетекшілер әртүрлі атаулармен аталып, ерекше құрметке ие болды.
Молда
Қазақ арасында ең көп тараған атау – молда. Бұл сөз арабтың маулла («ұстаз», «иелік етуші») сөзінен шыққан. Молдалар ауылда бала оқытып, Құран үйретіп, шариғат негіздерін түсіндірген. Олар ауылдың діни-тәрбие орталығына айналған.
Қожа
Қожа атауы көбіне Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) ұрпақтарына қатысты айтылғанымен, қазақ қоғамында діни ілім таратқан әулеттерді де білдірді. Қожалар ел ішінде ұстаздық, имамдық қызмет атқарып, халық тарапынан зор сый-құрметке ие болды.
Имам
Намазды басқарушы, халыққа діни уағыз айтушы кісі имам аталды. Қазақ қоғамында имамдыққа ілімі терең, шариғатқа жетік молдалар тағайындалған. Имам – елдің рухани жетекшісі саналған.
Хазірет
Ілімі жоғары, беделді дін иелерін халық хазірет деп атады. Бұл сөз арабтың хадрат («құрмет иесі», «ұлық») деген мағынасынан шыққан. Белгілі діни қайраткерлерге, ұстаздарға хазірет атағы берілген.
Пір
Сопылық дәстүрге байланысты қазақ арасында пір сөзі кең қолданыста болды. Пір – рухани ұстаз, шәкірттің жүрек тәрбиесін қолға алған жетекші. «Пірге қол беру» арқылы шәкірт ұстазына толық бағынған.
Шейх
Араб тіліндегі «ақсақал», «басшы» деген мағынадағы шейх сөзі кейде қазақ арасында да қолданылды. Бұл атау көбінесе сопылық тариқаттағы ірі діни ұстаздарға қатысты айтылған.
Ахун
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Бұхара, Қоқан, Хиуа медреселерін тәмамдаған ғұламалар қазақ жерінде ахун аталған. Ахундар медреселер ашып, діни білімді тереңдеткен.
Ишан
Ишан атауы парсы тілінен шыққан, «ұстаз», «рухани жетекші» дегенді білдіреді. Қазақ даласында ишандар сопылық жолды ұстанып, халықты зікірге, тәрбиеге, рухани ілімге баулыды. Әсіресе Сыр бойы, Түркістан, Жетісу өңірінде ишандардың ықпалы күшті болған.
Дамулла (дамолла)
Дамулла сөзі арабтың маулла («ұстаз», «білім иесі») сөзінен шыққан. Қазақ қоғамында бұл атау жоғары діни білімі бар, медресе көрген, шариғатқа жетік ғұламаларға берілген. «Дамулла айтты» деген сөз халық арасында үлкен бедел мен сенімнің белгісі болған.
Қазақ тарихында дін иелері әртүрлі атаулармен белгілі болды:
молда, қожа, имам, хазірет, пір, шейх, ахун, ишан, дамулла.
Олардың әрқайсысы халықтың діни-рухани өмірінде ерекше қызмет атқарды. Бұл атаулар ислам өркениетінің ықпалымен бірге түркілік дәстүрдің де жалғасы екенін көрсетеді.
