Зайырлылық (секуляризм) пен ислам құқығы (фиқһ, шариғи қағидалар) — әрқайсысы қоғамды ұйымдастыру мен адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге бағытталған екі түрлі жүйе. Ал практикалық өмірде олар бір-біріне қақтығыс қана емес, ортақ негіздерге де ие болуы мүмкін. да
Зайырлылық — мемлекет пен діни институттардың бөліп қаралуы, мемлекеттік саясаттың діни талаптарға тәуелсіз болуы. Зайырлылық әртүрлі түрде жүзеге асырылады: кейбір мемлекеттер діннен толық бөлініп, конфессиялардан тәуелсіз заңдар қабылдайды; басқалары діндерге тең дәрежеде қатынасып, конфессияаралық теңдік пен діни еркіндікті қамтамасыз етеді.
Ислам құқығы (фиқһ/шариғат) — Құран, Хадис, ижма (әмбиет келісімі), қияс (қорытынды) сияқты дереккөздерге сүйенетін, мұсылман қоғамындағы құлшылықтан бастап, азаматтық және қылмыстық қатынастарға дейінгі нормалар жиынтығы. Ислам құқығының мақсаты — әділеттілік, қоғам игілігі (мағсд), мүкіндік және моральдық тәртіпті қамтамасыз ету.
Жалпылама ұқсастықтар: екі жүйенің ортақ негіздері
Зайырлылық пен ислам құқықтық-этикалық жүйелерінің арасында қарапайым азаматтық және адамгершілік деңгейінде нақты ортақ құндылықтар бар. Оларды былай топтауға болады:
1. Әділдік (адалдық)
Зайырлылық: Құқықтық жүйе теңдік пен әділдік қағидаларына негізделуі тиіс; заң алдында бәрі бірдей.
Ислам құқығы: «Әділет» (қист) — басты мән. Құранда әділдікке шақыру және айыпты да, кінәлі адамды да әділ қарау туралы үкімдер көп.
Ортақ мәні: Қоғамда құқықтың үстемдігі мен сот әділдігін қамтамасыз ету.
2. Адам қадір-қасиеті мен құқықтары
Зайырлылық: Адам құқықтары — заңның басты бағыты; жеке бостандық, дін бостандығы, пікір еркіндігі қорғалуы тиіс.
Ислам құқығы: Адам — Алланың жаратқаны; өмір, ар-ұят, мүлік, ақыл сияқты негізгі құндылықтар сақталуы тиіс (хорасиндық мағсд).
Ортақ мәні: Өмірге, құрметке және жеке меншікке құрмет.
3. Қоғам игілігі (әлеуметтік қорғау)
Зайырлылық: Мемлекет әлеуметтік қызметтер арқылы әлсіздерді қорғауға міндетті (білім, денсаулық, әлеуметтік көмектер).
Ислам құқығы: Закят, садақа секілді институттар арқылы қажеттіліктерді қанағаттандыру; қоғамдағы әлсіздерге көмектесу — парыз.
Ортақ мәні: Қайырымдылық пен әлеуметтік жауапкершілік.
4. Отбасы мен қоғам институттарының қорғалуы
Зайырлылық: Отбасы институты әлеуметтік саясат арқылы қорғалуы тиіс; балалар құқығы басым.
Ислам құқығы: Отбасы — қоғамның іргетасы; некенің құқықтары мен міндеттері нақты анықталған.
Ортақ мәні: Отбасының тұрақтылығы мен балалардың мүддесін қорғау.
5. Білім мен ғылымға құрмет
Зайырлылық: Білім беру жүйесі секулярлық принциптерге негізделіп, ғылыми негізге сүйенеді.
Ислам құқығы: Ислам тарихында білімге ерекше мән берілген; ғылым мен білімді іздеу құпталған.
Ортақ мәні: Білім – қоғамның дамуына негіз.
Ортақ құндылықтарды нақтылау: исламдағы ұғымдар мен зайырлылықтағы параллельдер
Төменде бірнеше маңызды құндылықтардың ислам және зайырлы көзқарастарда қалай көрінетінін қысқаша салыстырамыз:
- Әділ сот жүйесі — Құранда «адамдар үшін өлшем және таразы» деген ұғым бар; зайырлы жүйеде сот тәуелсіздігі, заң үстемдігі ұғымдары бар.
- Қоғамдық келісім (шура / демократиялық шешім) — Исламдағы шура (келісім, кеңес) қағидасы мен зайырлы жүйелердегі консультативтік демократиялық механизмдер арасында ұқсастық бар.
- Жеке бостандықтар мен жауапкершілік — Екі жүйе де жеке жауапкершілікті, моральдық тәртіпті және ұлттық/құқықтық шеңберде бостандықты қолдайды.
- Әлеуметтік әділеттілік (зекет пен әлеуметтік қамсыздандыру) — Мақсаты бір — кедейшілікпен күресу, теңсіздікті азайту.
Қақтығыстар мен айырмашылықтар: қай жерлерде қарама-қарсы келуі мүмкін?
Ортақтықтар көп болғанымен, практикалық тұрғыда кейбір мәселелерде қайшылықтар туындауы мүмкін:
- Заңның қайнар көзі
- Зайырлы мемлекет заңдарды азаматтық және конституциялық негіздерге сүйеніп жасайды.
- Ислам құқық жүйесі — діни дереккөздерге негізделеді.
Бұл қайнар көздер кейбір мәселелерде (мұрағат, отбасы құқығы, жеке құқықтар) әртүрлі шешім шығарады. - Діни нормалардың міндеттілігі
- Зайырлы қоғамда діни нормалар жеке сенімге қатысты болып, мемлекеттік заңнан бөлінген.
- Кей ислам құқықтық жүйелерінде діни ережелер мемлекеттік құқықпен тікелей үйлесіп отырады.
Бұл — мемлекеттік басқару формасына байланысты шиеленіс тудыруы мүмкін. - Бірқатар адамгершілік мәселелер
- Қоғамда аборт, жыныстық меншік, гендерлік теңдік сияқты сұрақтар бойынша ислам және зайырлы құндылықтар арасында айырмашылық болуы мүмкін.
Мұндай жағдайларда компромисс табу қиындықтары бар.
Ортақ құндылықтарды пайдаланып үйлесімді қоғам құру жолдары
- Диалог және білім беру
- Діни көшбасшылар мен азаматтық институттар арасында тұрақты диалог орнату; ортақ құндылықтарға (адалдық, әділет, қайырымдылық) акцент жасау.
- Мектептерде және мешіттерде азаматтық білім мен діни білімнің өзара толықтырып отыруы.
- Заң және діни құндылықтардың үйлесімі
- Мемлекеттік заңдарда адам құқықтары мен теңдік принциптері сақталуын қамтамасыз ете отырып, діни сенімдерге сыйластық көрсету (мысалы, діни әдет-ғұрыптарды шектеусіз орындауға мүмкіндік беру).
- Қақтығыс туындаса, сот тәжірибесінде халықаралық адам құқықтары стандарттары мен ұлттық мәдени ерекшеліктерді ескеру.
- Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелерін нығайту
- Мемлекеттік әлеуметтік қорғау мен діни қайырымдылық институттары (зекет, садақа) бір-бірін толықтыра алады: мемлекеттік бағдарламалар әлсіз топтарды қорғайтын болса, діни қауымдастықтар локалдық көмек көрсетеді.
- Жалпы моральдық тәртіпті насихаттау
- Адалдық, жауапкершілік, көршіге қол ұшын беру — бұл құндылықтар секулярлық және діни орталарда да бағаланады. Осы ортақ ұғымдар арқылы қоғамда моральдық этиканы күшейтуге болады.
Зайырлылық пен ислам құқығында ортақ көптеген құндылықтар бар: әділет, адам қадір-қасиеті, әлеуметтік жауапкершілік, отбасы мен білімге құрмет — бұлар қоғамның тұрақтылығы үшін маңызды. Екі жүйенің ұқсас жақтарын басшылыққа алып, айырмашылықтарды дипломатиялық және құқықтық механизмдер арқылы шешуге болады.
Мемлекет пен діни қауымдастықтар арасындағы өзара сыйластық, ашық диалог пен білім беру — мұндай үйлесімділіктің басты тіректері. Ерекше маңыздылар — заң үстемдігін сақтау, адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ діни сенім бостандығын қамтамасыз ету. Осы принциптер негізінде қоғам біртұтас рухани-моральдық ортаны құра алады, ал ортақ құндылықтар — бұл процестің қосалқы емес, негізгі тірегі.
