Абай Құнанбайұлы — қазақ руханиятының ең биік шыңы, ой-сананың реформаторы, әдебиеттің де, адамзаттық парасаттың да ұлы ұстазы. Оның шығармаларындағы діни мазмұн – жай уағыз емес, терең философиялық-этикалық мазмұнмен астасқан танымдық жүйе. Абайдың дінге деген көзқарасын тек ислам шеңберінде ғана емес, оны адам мен Алла арасындағы рухани байланыс, ішкі кемелдену жолы ретінде түсіну қажет. Абай үшін дін – адам болмысының мәнін түсінуге апаратын жол. Ол шариғаттың сыртқы рәсімдеріне ғана емес, ішкі рухани тазаруға, жүрекпен сенуге ерекше мән берген. Бұл көзқарас оның қарасөздерінде айқын көрініс табады.
Абайдың діни дүниетанымының негізінде ислам дінінің Ханафи мазхабы мен Матуриди сенім мектебіне тән рационалистік және имани бағыттар жатыр. Ол дінді халыққа түсінікті, ақыл мен жүрек үндестігі арқылы жеткізуге ұмтылған. Абай шариғат қағидаларын танып-біле тұра, халық арасындағы дін атын жамылып, мәнін жоғалтқан схоластикалық ұғымдарға қарсы болған.
Абайдың 12-қарасөзінде: қанша жерден бұзылатұғынын білмей, басына шалма орап, бірәдар атын көтеріп, оразашыл, намазшыл болып жүрген көңілге қалың бермей тұрып, жыртысын салғанға ұқсайды. Күзетшісіз, ескерусіз иман тұрмайды, ықыласыменен өзін-өзі аңдып, шын діни шыншылдап жаны ашып тұрмаса, салғырттың иманы бар деп болмайды. – дейді. Ойшыл үшін нағыз иман – соқыр сенім емес, ақыл арқылы жеткен, жүрекпен бекітілген сенім. Осылайша, Абай «тақуалық» ұғымын сыртқы діндарлықпен шектемейді, оны жүрек пен ақыл үйлесімінде, «толық адам» ілімінде көреді.
Абайдың 38-қарасөзі – ерекше діни-философиялық трактат деуге болады. Мұнда ол Алланы тану, иман, жан, ақырет мәселелері туралы терең ой толғайды. Ол былай дейді:
“Иман – дегеніміз тек сенім ғана емес деп иманның алғашқы үш шартын еске салады, сен иман келтірсең өзің үшін келтіресің, иман келтірмесең де Алла тағалада ешбір кемшілік жоқ. Алла бізге мұқтаж емес, біз Аллаға мұқтажбыз. Өзіңді Алланың құлы деп біліп, сол жолда жүр. Бұл пікірлер исламның иман түсінігімен толық қабысады. Абай бұл жерде «тақлид» (соқыр еру) иманы мен «яқин» (негізделген, шынайы) иманның ара-жігін ажыратып отыр. Яғни адам тек сыртқы рәсімдермен емес, саналы түрде, жүрекпен бекітілген иман арқылы ғана шынайы мұсылман бола алады. Әсіресе, сенім мен әдепке қатысты аят пен хадистерді қазақи мәнерде түсіндіреді. Мәселен, «Он үшінші қара сөзінде» иманға сипаттама береді. «Әуелі — не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына ақылы бірлән дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел — испат қыларға жараса, мұны якини иман десе керек»,-деп жазады ғұлама.
Алла Тағала Құран Кәрімде Жұма сүресі 10 аятта: «Намаз оқылып болған соң, жан-жаққа тарап, Алланың мол рақымынан (кәсіптерің арқылы) өз ризық несібелеріңді іздеңдер»– деп адал жолмен еңбек етіп табыс табуға шақырады. Қазақта малым жанымның садақасы, жаным – арымның садақасы деген нақыл сөз бар. Немесе өлімнен ұят күшті деп жатады. Ар-ұжданды, ұятты болу халқымызда адам бойындағы жоғары бағаланған қасиет. Жиырма тоғызыншы қара сөзінде «… Әуелі жарлы болсаң, арлы болма» дейді. Ардан кеткен соң тірі болып жүргені құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде жаныңды қинап еңбекпенен мал тап деген сөз болса, – ол ар кететұғын іс емес. Тыныш жатып, көзін сатып, біреуден тіленбей, жанын қарманып, адал еңбекпен мал іздемек – ол арлы адамның ісі». Демек адал еңбек, табан ет, маңдай термен мал тауып, нәпақа табу ар-ұжданды кісінің ісі. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с) хадис шәрифінде: «Ұят пен иман тығыз қарым-қатынаста. Егер ұят кетсе екіншісі де бірге кетеді» -дейді. Демек адам бойындағы ұяңдық иманның бір бөлшегі. Хәкім Абай атамызша айтсақ «Пайғамбарымыз салалаһу ғалайһу уәсәлләмнің хадис шәрифінде айтыпты: кімнің ұяты жоқ болса, соның иманыда жоқ, деген. Біздің қазақтың өзінің мақалы да бар: «Ұят кімде болса иман сонда» – деген. Енді бұл сөзден білінді: ұят, өзі иманның бір мүшесі екен.
Абай үшін дін – тек құлшылықтың жүйесі емес, ең алдымен адамды ізгілікке тәрбиелейтін рухани тәрбие құралы. 29-қарасөзінде ол: «Құдай тағаланың адам баласына жаратқандағы мақсаты – Оған ғашықтық, махаббатпен жету…» – дейді. Бұл пікір сопылықтағы «махаббат арқылы таным» ұстанымына ұқсас. Мұнда Абай «қорқыныш иманын» емес, «сүйіспеншілік иманын» алға тартады. Яғни, Аллаға деген сүйіспеншілік – діннің негізі. Бұл – Исламдағы «Мағрифат», «Маһаббат», «Ыждағат» үштігінің Абайша көрінісі.
Абайда адам бойындағы ақыл, білім, ой-сананың пайда болып шығар көзі – сыртқы болмыстың ішкі, сыртқы сезімдер арқылы сәулеленуден басқа ешнәрсе де емес деген таным басымырақ. Абай ішкі, сыртқы сезім мүшелерін 38-і сөзінде айқынырақ көрінеді. Бұлай деуге себеп Абайдың ішкі, сыртқы сезім мүшелерінің жиынтығы іспеттес Алланың бойында бар сипаттар ретінде суреттеп, оларды былайша жіктейді: 1.Хаят (өмір), 2.Ғылым, 3.Құдырет, 4.Көру, 5.Есіту (самиг), 6.Тілек (ирада), 7.Сөз (кәләм), 8.Болдыру (тәкин), 9.Рахым, 10.Әділет. Соңғы екеуі Абай тарапынан қосылған жаңа сипаттар екенін тағы да ескертеміз. Осы сипаттардың ішінен Абай ғылым, рахым, әділет – үшеуін бөліп алып, бұларға ағартушылық, гуманистік тұрғыдан шешуші мән бере қарайды. Әрі бұл үш сипаттың екеуі (әділет, рахым) Абай өзі ұсынған сипат болса, бүкіл Құдайға тән сегіз сипаттан біреуін ғана, яғни ғылымды алғанын көреміз. 38-і сөзде арнайы таратылған он сипат пен «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіндегі хауас бір-біріне балама іспеттес бір ұғымды білдіреді.
Абай Құнанбайұлының қарасөздеріндегі дін тақырыбы – қазақ руханиятының терең, кемел ойлау жүйесінің айнасы. Ол дінді сыртқы құбылыс ретінде емес, адамның ішкі жан-дүниесін, ар-ожданын тәрбиелейтін рухани өзек ретінде ұсынды. Оның ойынша, нағыз иман – ақылмен танылып, жүрекпен бекітілетін сенім. Абайдың діни-философиялық көзқарасы бүгінгі рухани дағдарыс кезеңінде де өзекті болып отыр. Ұлы ойшылдың дінді танудағы гуманистік, рационалды және сопылық бағыттағы синтезі – қазақ халқының рухани жаңғыруында маңызды бағдар бола алады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Абай Құнанбаев. Қара сөздер. — Алматы: Жазушы, 2009.
- Әуезов М. Абай жолы (зерттеу). — Алматы: Ғылым, 1997.
- Зарифова А. Абайдың діни-философиялық ойлары. — Астана: ЕҰУ баспасы, 2013.
- Исламтану негіздері. — Алматы: Нұр-Мүбарак, 2020.
- Наср Сеййид Хусейн. Ислам руханияты. — Аударма. — Алматы, 2018.
