(Қазақтың құқықтық дәстүрі мен қазіргі Конституция сабақтастығы)
«Халық – заңнан жоғары емес, заң – халықтан биік емес.
Екеуі бірге елдіктің негізін құрайды»
— Төле би
Қазақ халқының тарихы – еркіндікке, әділдікке, ынтымаққа негізделген терең рухани жол. Бабаларымыздың өмірінде заң ұғымы тек қағазға түскен ережелер емес, адамгершілік, имандылық, елдік пен бірліктің өлшемі болды. Осы ұлы дәстүрдің заңды жалғасы – бүгінгі Ата Заңымыз.
1995 жылы бүкілхалықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы – Тәуелсіздіктің темірқазығы, елдің тұтастығы мен тұрақтылығының кепілі.
Тарих қойнауындағы құқықтық дәстүр
Қазақ даласында заң ұғымы терең тамыр жайған. Билер институты – қазақ қоғамындағы әділдік пен даналықтың мектебі болды.
- Қасым ханның қасқа жолы (XV ғ.)
Халық арасында «Қасым ханның қасқа жолындай» әділ заң жоқ деп айтылатын. Бұл жинақ елді басқару, жерді пайдалану, қылмыс пен жазаны реттеудің алғашқы жүйелі ережесі болды. - Есім ханның ескі жолы (XVII ғ.)
Елдің бірлігі мен тәртібін сақтау үшін Есім хан заңдарды қайта жаңартты. «Қанға – қан, жанға – жан» қағидаты әділдікті басты орынға қойды. - Тәуке ханның «Жеті жарғысы» (XVIII ғ.)
Қазақ құқықтық ойының шыңы – «Жеті жарғы». Онда жер дауы, жесір дауы, қылмыстық жауапкершілік, әскери тәртіп, отбасылық қатынастар мен діни нормалар жүйелі түрде қамтылды.
«Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» дегендей, сол заңдардың өзегі – әділдік, бірлік, елдік мүдде.
Бүгінгі Конституция да осы қағидаттардың жалғасы іспетті.
Кеңестік кезең және жаңа Ата Заңға жол
XX ғасыр қазақ халқы үшін сындарлы кезең болды. Кеңестік Конституциялар (1937, 1978) коммунистік идеологияға негізделгенімен, ұлттық ерекшелікті ескере алмады.
1991 жылы Қазақстан Тәуелсіздігін жариялады. Енді елдің болашағын айқындайтын, ұлттық мүддеге негізделген жаңа құқықтық жүйе қажет болды.
- 1993 жылы алғашқы ұлттық Конституция қабылданды.
- 1995 жылы бүкілхалықтық референдум арқылы қазіргі Ата Заңымыз бекітілді.
Бұл – халқымыздың өз тағдырын өз қолына алғанының дәлелі, жаңа дәуірдің бастауы еді.
Ата Заң – әділдік пен еркіндіктің кепілі
Ата Заңның алғашқы бабында:
«Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп жазылған.
Бұл қағида – қазақ қоғамындағы ежелгі әділдік дәстүрінің заңды жалғасы. Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би секілді даналар адам құқығын ең жоғары құндылық санаған.
- Төле би: «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген.
- Қазыбек би: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз…» деп, елдің еркіндігін, бейбітшілікті жоғары қойған.
- Әйтеке би: «Атаның құны, ананың сүті – әділдіктен басталады» деп, заң үстемдігін дәріптеген.
Бүгінгі Конституция осы тарихи ұстанымдарды сақтап, әрбір азаматтың құқығын қорғауға бағытталған.
Ұлттың бірлігі мен тұрақтылықтың тірегі
Қазіргі Қазақстан – 130-дан астам этнос пен 18 конфессия өкілдері өмір сүретін ел. Бұл көпұлтты қоғамда тұрақтылықтың басты кепілі – Конституцияда бекітілген теңдік пен әділдік принциптері.
«Бірлік түбі – береке» деген қазақ даналығының мәні – бүгінгі Ата Заңда нақты көрініс тапқан.
Әр азаматтың діни сеніміне, тіліне, көзқарасына қарамастан, заң алдындағы теңдігі қамтамасыз етілген. Бұл – елдің тыныштығын, қоғамның тұрақтылығын сақтаудағы негізгі фактор.
Қорытынды
Ата Заң – халқымыздың тарихи мұраты мен болашаққа деген сенімінің алтын көпірі.
Қасым ханның әділдігі, Есім ханның тәртібі, Тәуке ханның «Жеті жарғысы» – бәрі де бір мақсатқа, елдің бірлігі мен бейбіт өміріне қызмет етті.
Бүгінгі Конституция сол тарихи сабақтастықты жалғастырып, Тәуелсіз Қазақстанның болашағын айқындайтын темірқазық болып отыр.
Ата Заңға құрмет – елге құрмет.
Әр азамат оны қорғап, сақтау арқылы Тәуелсіздігімізді нығайтуға үлес қосады.
