Қазақ даласы ғасырлар бойы ислам өркениетімен тығыз байланыста болып келді. Дін ұстанған халқымыз үшін қажылық — тек парыз ғана емес, бүкіл өмірдің мәніне айналған рухани сапар еді. «Қажы болып келіпті» деген сөз – қазақ үшін білімін арттырған, рухын шыңдаған, елге өнеге болған жанның белгісі. Бірақ қажылықтың тарихи кезеңдерде қандай қиындықпен өтетінін, оны өтеу үшін қазақтар қандай жолдардан өткенін көп адам біле бермейді.
ХХ ғасырдың басына дейін қазақтар үшін қажылық сапары өте ауыр әрі шығынды болды. Көшпелі шаруашылықпен күн көрген жұрт үшін Меккеге бару – малын сату, туған-туыстан көмек сұрау, кейде қарыз алу арқылы жүзеге асатын қадам еді.
Көпшілікке белгілі тарихи деректерде қазақтардың арасында қажылық жолына шығу үшін қарызға мал алғандар да аз болмағаны жазылады. Себебі сапар бірнеше айға созылатын, жол ұзақ әрі қауіпті еді:
- Түркістаннан Ташкентке, одан Бұхара мен Самарқандқа дейін керуенмен,
- Кейін Құмыл – Үрімжі – Қашқар бағытымен,
- Немесе Астрахань арқылы Стамбулға жететін теңіз жолымен жүрген.
Бұл жолдың шығыны қарапайым малшыға ауыр тиетін. Сондықтан ел ішінде «қажылық қарызын өтеді» деген түсінік қалыптасқан.
Қазақ ұғымында қажылық қарызы деген тек ақша беру не қайтару емес. Ол — Алла алдында да, адам алдында да аманат.Кейбір ауылдарда қарт қажыларды шығарып салғанда туыстары «Қарыздарыңды өтеп кел, жолың сау болсын» деп тілек айтатын.
Халық арасында «қажылыққа барған адам мінезін түзеп келеді» деген сенім кең тараған. Себебі ол сапарда адам өз өмірін саралайтын, ішкі дүниесімен сырласатын ерекше мүмкіндікке ие болатын.
Қазақ арасында қажы атанған тұлғалар ел ішінде үлкен құрметке ие болды. Мысалы:
- Ыбырай Алтынсариннің атасы Балғожа би
- Абылай ханның серігі Нияз би
- Шәкәрім Құдайбердіұлы
- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы
- Құрбанғали Халиди
Бұл тұлғалар қажылықтан кейін тек діни емес, рухани және интеллектуалдық тұрғыда жаңарып, халқына білім таратқан.
Кейбірі қажылыққа бару үшін елден көмек алған, оралған соң халыққа қызмет ету арқылы рухани қарызын өтеген.
1920–1980 жылдар аралығында Кеңес үкіметі дінге қысым көрсетіп, қажылықты ресми түрде тыйым салды. Бірақ соған қарамастан қазақтардың ішінен жасырын түрде Меккеге барып келгендер болған. Олар көбіне: Түркияға оқу немесе жұмысқа бара жатқан болып, кейін Сауд Арабиясына өтетін, немесе Иран, Пәкістан, Ауғанстан арқылы жасырын жолмен жүретін еді.
Бұл сапар да қарызға, тәуекелге, қауіп-қатерге толы болатын. Бірақ олар рухани парызын өтеу үшін ештеңеден тайынбаған. 1992 жылы Қазақстан тәуелсіз ел ретінде алғашқы ұйымдасқан қажылық сапарын жасады. Сол жылдан бастап қазақтардың Меккеге баруы қолжетімді бола бастады. Дегенмен әлі күнге дейін кейбір отбасы мүшелері бір адамды қажылыққа шығарып салу үшін бірігіп қаржылай көмектеседі. Бұл — ежелгі «қажылық қарызын өтеу» дәстүрінің қазіргі көрінісі. Қазақтың қажылық тарихы — тек сапар тарихы емес, рухани табандылықтың, иманның, ынтымақтың тарихы. Бабаларымыз қажылыққа баруды материалдық пайда немесе атақ үшін емес, жүрекпен, ниетпен, тазалықпен атқарған.
Сол жолда қарыз алғаны да — дінге деген беріктігінің дәлелі. Ал қарызын өтеуі — ел алдындағы, Алла алдындағы жауапкершілігінің көрінісі. Қажылыққа барған әр қазақ – қазақ руханиятының тарихында өз ізі қалған адам.
Нұркен Мағриденұлы
