а) Уаһһаби ағымының тарихнамасы
«Уаһһабилік» – шамамен екі жарым ғасыр бұрын Араб түбегінде, Нәжд даласында Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб (1703-1792 ж.) негізін қалаған ағым. Бірақ олар өздерін «сәләфилік жолды ұстанушылармыз» деп санайды. Сондықтан уаһһабилік немесе сәләфилік – қазіргі таңда Сауд Арабиясының ресми мәзһабы. Сондай-ақ Мысыр, Үндістан, кейбір Африка елдері және өзге де мұсылман мемлекеттерінде өз жақтаушылары бар.
«Уаһһаби» есімі – осы ағымның негізін қалаушы Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың көзі тірісінде оның соңынан ерушілерге берілген атау. Уаһһабилік тарихта «харижиттік» әрекет ретінде де танымал болған. Өйткені олардың әрекеттеріндегі қатыгездік, өз ұстанымдарына қосылмағандары кәпір деп айыптау әрекеттері харижит ақидасының (сенімінің) көшірмесі іспетті. Сондай-ақ олар өздерін «мууаххидун» (бірлік жолындағылар) деп атаған. Ибн Тәймияның жолы мен ханбали мәзһабын ұстанатындарын айтқанымен, ханбали мәзһабына қайшы келетін тұстары жетерлік. Уаһһабилер өздерін былай деп сипаттайды:
« Біз сенімде сәләф, амалда ханбали мәзһабын ұстанамыз. Негізінде Ахмад ибн Ханбал сенімде сәләфилікті ұстанған. Біз де амал мен итиқадта ханбалиміз. Уаһһабилік деген нәрсе жоқ. Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб білімімен және ісімен осы мәзһабты жаңартқан Шайхулислам».
Енді мәзһабтың құрылуына тоқталып өтейік, тәмим тайпасынан шыққан Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб 1115/1703 жылы Рияд қаласына жақын орналасқан Уяйна атты елді мекенде дүниеге келген. Оның ата-бабасы ханбали мәзһабын ұстанған. Әкесі, атасы мен бауыры қазылық қызметті атқарған. Ол алғашқы сауатын Уяйна қасысы болған өз әкесінен ашады. Кейін Меккеге барып, ілімін шыңдамақ болады. Бірақ өзі күткендей ғылыми орта таба алмағандықтан Мәдинаға кетеді. Мәдинада Абдуллаһ ибн Ибраһим ибн Сәйф ән-Нәжди және Мұхаммед Хаят әс-Синди есімді ханбали мәзһабының танымал ғалымдарынан дәріс алады.
Онда « Кутубус-ситта», «әл-Мууатта», «әл-Муснәд» атты хадис кітаптарын оқып шығады. Оқып жүріп Ибн Таймияның пәтуаларымен танысады. Оның дінге қатысты пікірлерін басшылыққа алып, көшеді. Сол заманның үрдісі бойынша, білімін шыңдау мақсатында Басраға барады. Басрада түрлі ағым өкілдері болғандықтан, солардың сенімдері мен ұстанымдарын жақыннан тани түседі. Білімін жетілдіру мен қатар таухид мәселесіне қатысты пікір сайыстарға қатысып, белсенділік танытады. Мұндай жиындарда дінді тікелей Құран мен сүннеттен үйрену керек деген ұстанымын дәлелдеуге және қорғауға тырысқан.
Сонымен қатар біраз уақыт Шам қаласындағы ханбали ғалымдарынан дәріс алады. Ол өте зерек болғандықтан дәріс барысында ұстаздарына үнемі түрлі сұрақтар қойып, олардың назарын өзіне аудартатын. Шамнан Нәждке оралған соң ауыл тұрғындарына арнап діни кітапша жазуға кіріседі. 1726 жылы Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб Рияд қаласының солтүстігінде орналасқан Хураймила кентіне қоныстанады. 1740 жылы әкесі қайтыс болған соң туған жері Уяйнаға қайта оралып, сонда насихат жұмыстарын жүргізеді. Сол жердің әміршісі Осман ибн Хамд ибн Муаммармен достасып, өз пікірін қабыдауға шақырады. «Егер менің пікірімді қабыл етсең, Алла сені Нәжд даласынң әміршісі етді» деп үгіттейді.
Осман ибн Хамд оның насихатын бойына сіңіріп, айналсындағы жандарға ықпал етіп,өз қатарына тарта білді. Тіпті бұл сенімді маңайындағыларға күштеп қабылдатты. Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың ең әуелі қарсы шыққан мәселесі – кесенелерді зиярат ету.Оның пікірінше, қабір мен кесенелерді зиярат жасаушылар адасуда,ширк ( Аллаға серік қосу) жасауда.
Адамдар Алланы ұмытып өлілерден сұрауға көшті деген айып тағып, ондай жандарды мүшрик санатына қосты. Оларды мұндай әрекеттен қайтару үшін кесенелерді бұзу керектігін насихаттады. Осындай сенім аясында әрекет еткен олар 1744 жылы шамасында Мусәйлиматул Кәззабқа қарсы болған 632 жылы жасалған «Ямама» шайқасында шәһид болған хазіреті Омардың бауыры Зәйд ибн Хаттабтың (қ.б. 634ж.) қабірін талқандады. Олардың мұндай озбырлық әрекеттеріне мұсылман жұртшылығы қатты наразылық білдірді.
Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб пен Осман Хамд өздерінің діни түсініктерін айналадағы халыққа күштеп қабылдатуға тырысты. Олардың бұл әрекеттерінен қорыққан тұрғындар Нәждтің беделді рухы Халид ұлдарының көсемі Сулейман ибн Урайға шағымданады. Ол Уяйнаның әміршісіне Мұхаммедті ол жерден қууын немесе өлтіруін талап етеді. Мұхаммед ол жерден Риядқа жақын маңдағы Дария кентіне көшеді. Дария кентінің әміршісі Мұхаммед ибн Суғудпен тіл табысады.Тіпті өз сенімін қабылдатып, қолдауына ие болады. Осылайша, 1744 жылы уаһһабилік мемлекеттің іргесі қаланды. Бұл одақтасу әрі Мұхаммед ибн Абулуаһһабқа, әрі Мұхаммед ибн Суғудқа тиімді еді.
Негізінде Мұхаммед ибн Суғуд Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың жездесі болып келеді. Сондықтан ол өзінің сенімін жаю барысында қолдаушы тапса, Мұхаммед ибн Суғуд та осыны ұтымды пайдаланып, өз үстемдігі мен билігін барынша ұлғайтуға тырысты. Жымысқы пиғылдарын іске асыру үшін күш қолданудан тайынбай, ақыры өз сенімдерін озбырлықпен таратты.
Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб Дарияда «Китабут-таухид» атты еңбегін жазып, өз пікірін тарату барысында адамдарды ширк пен бидғаттан арылуға шақырды. Айтқанын қабылдамаған, шақыруына құлақ аспағандарды қылышпен қайтаруға болатындығына рұқсат берді. Олардың пайымдауынша, адамдар мазар мен кесенелерге зиярат жасап, тариқатқа кірумен адасуда. Мұндай әрекеттер таухидтің бұзылуына әкеп соқтырды. Сондықтан ондай бағытта жүргендер ширк (Аллаға серік қосу) жасаушы мүшриктер. Қала берсе мүшрик деп айыптаған жанды өлтіруге, мал-мүлкін олжа етіп алуға рұқсат берді.
Нәжд өлкесі халқының табиғаты жаугершілікке жақын еді. Олар Исламнан алдын Йемен, Иран, Ирак, Үндістан және Шам әміршілерінің қол астында түрлі сенімдер аясында өмір сүрген болатын. Сол себепті Ислам тарихындағы төрт жалған пайғамбар да осы өлкеден шыққан. Өр рухты бәдәулерге бұл пәтуа ұнап, одан бетер бүлік шығаруға тырысты. Осылайша, Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың насихаттаған «таухид дінін» жаю жолында мұсылмандарға қарсы жиһад басталды. Бұл пікірге қарсы шыққандар өлтіріліп, мал-мүлкі олжа ретінде бестен бірі үкімет қазынасына алынып, қалғаны жауынгерлер арасында үлестірілді.
Сол заманның ғұламаларынан йемендік Әмир әс-Санғани әуелде оның пікірлерін қолдағаны мен жазықсыз мұсылмандардың қанын төгіп, мал-мүлкін талан тараж еткенін көріп, оған қарсы шығады. Ибн Тәймия мен Ибн Қайюмның ұстанымдарын қате деп, оны жазғырады. Тіпті осыған қатысты һижри 1170 жылы (1856-1857-ге сәйкеседі) оның әрекетін теріс депөлең де жазады.
Уаһһабилер 1773 жылы Рияд қаласын басып алды. Сөйтіп, жақын аймақтарға ықпал етуге ұмтылды.Нәжд өлкесіндегі көптеген тайпаларды біртіндеп бағындырып, Хижаз аймағына қол салды. Хижаздың да бірқатар тайпалары осы сенімді қабылдайды. Осылайша, аз уақыт ішінде біршама аймаққа үстемдік етеді.
1766 жылы Мұһаммед ибн Суғуд қайтыс болған соң орнына ұлы Абдулазиз ибн Суғуд отырып, әке жолын жалғастырады. Ал 1792 жылы Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб көз жұмады.Ол өлген соң ұлы Абдуллаһ ибн Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб уаһһабилік әрекетінің діни көсемі болады. Әкесі секілді бидғатшалармен белсене күреседі. Бұл жолда шииттерге қарсы кітап та жазды.
Хижаз аймағы сол дәуірде Осман империясының бір провинциясы болатын. Осман империясы уаһһабилік бүлік басталған тұста Ресей және Иранмен соғысып, қала берсе ішкі жанжалдар мен таластар нәтижесінде қол астындағы елдергк қарауға мұршасы келмей жатқан еді. Міне осындай ұтымды сәтті пайдаланған уаһһабилер аз уақыт ішінде Нәжд өлкесіне толықтай үстемдік етті.
Бара бара уаһһабилер өз үстемдігін Басра шығанағына дейін ұлғайтады. Нәжафта уаһһабилер мен шииттер арасында жанжал шығып, арты қан төгіске ұласып, бірнеше уаһһаби мертігеді. Осы мәселені сылтау етіп Абдулазиз ибн Суғуд 1802 жылы 10-шы мухаррам күні Кербалада хазіреті Хусейннің кесенесіне жиналған мыңдаған шииттерді қырғынға ұшыратты. Мұнымен шектелмей хазіреті Хусейннің кесенесін талқандады. Осы оқиғадан кейін шииттер мен уаһһабилер арасында дұшпандық өрті тұтанды. Кектенген шииттердің бірі хижри 1217 жылы, милади 1803 жылы Дария мешітінде Абдулазиз ибн Суғудты пышақтап өлтіреді. Абдулазиз өлген соң орнына баласы Суғуд әмірші ретінде тағайындалады.
Хижри 1210 жылы (1796 жылы) Мекке тұрғындарына уаһһабилік сенімді насихаттау мақсатында Абдулазиз ибн Суғуд үш кісіні жолдайды. Олар жиырма мәселе бойынша насихат жүргізуді көздейді. Аталмыш жиырма мәселені мына үш тақырып шеңберінде жинақтауға болады:
1.Намаз оқу – парыз. Жалқаулық пен намаз оқымаған адам – имансыз. Бір жылдық зекетін бермеген адам кәпір. Ондай мұсылмандарды өлтіріп, мал- мүлкін олжа ретінде алу қажет.
2.Пайғамбарлар мен әулиелерді тәуәссул ету, олардан дұға етулерін сұрау- ширк.
3.Қабір басына кесене тұрғызу, кесенелерде қызмет ету, қабірлерге садақа тастау, басына барып мал сою- ширк.
Әһлу сүннет ғалымдары мәжілісте әлгі 3 уаһһабиге адасқандарын, ұстанған сенімдерінің дұрыс еместігін аят, хадиспен дәлелдеп береді. Олар ақиқатты қабылдаудан басқа шаралары қалмай, қателіктерін мойындап, адасып жүргендерін растап, қағазға қол қойып береді.
Олар мәжіліс барысында «амал-иманның бір бөлігі» деген сөзді Ахмад ибн Ханбалдың ижтиһады деп көрсеткісі келеді. Шындығында ол кісінің барлық ижтиһадтары «берген үкімдері» кітаптарда толықтай жазылған еді. Имам Ахмад ибн Ханбал жалқаулықпен намаз оқымағанды кәпір демеген. Сол себепті Ибн Абдулуаһһабтың бұл ақидасы дұрыс емес. Өз сенімдерін дәлелдеу үшін олар мұсылмандардың хазіреті Пайғамбардың (с.а.у.) және өзге де сахабалардың қабірі басына барып: «Я, Рассуллаһ! Я, Абдуллаһ ибн Аббас!» деп дұға ету имамымыз Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың ижтиһады бойынша- ширк. Себебі Алладан басқаға дұға етуге – болмайды деп меккелік ғалымдарға дес бермейді. Меккелік ғалымдар бұған былай деп жауап береді: « Алланың сүйген құлдарының қабіріне барып, оларға тәуәссул жасау, дұға ету оларға табынғандықтан емес. Оларды тәуәссул етіп, Алладан сұрау шариғатқа қайшы емес деп, « Мәида» сүресінің 35-ші аятын дәлел ретінде келтіреді:
« Ей,иман келтіргендер! Алладан қорқыңдар және оған жақын болатын жолды іздеңдер және де Оның жолында күресіңдер, сонда әрине мұратқа жетесіңдер».
Егер Пайғамбарға (с.а.у.) уәсилә жасау, дұға ету күпірлік әрі ширк болса, намз оқығандардың бәрі кәпір болу керек. Онла уаһһабилер де кәпір болады. Себебі намазда әт-тахият дұғасын оқығанда:
« Ей, Пайғамбар! Саған сәлем. Әрі саған Алланың рахымы мен берекеті жаусын!» деп дұға етеді. Осындай тұшымды дәлелдермен меккелік ғалымдар олардың адасқандарын мойындатады.Ослыайша Мекке ғалымдары уаһһабилердің адасқандығын, мұсылманшылыққа қайшы әрі мұсылмандар арасында іріткі салушылар екенін және шектен шыққанын аят пен хадистен дәлел келтіре отырып, қағазға түсіреді де қол қояды. Тәубе еткен 3 уаһһаби бұған куә болады. Бұл құжат Ислам әлеміне таратылады.
Суғуд ибн Абдулазиз 1803 жылы ораза мен құрбан айт арасында Таиф қаласына жорық жасайды. Бұл жорықта Осман Мудаиқи есімді қара ниетті адамды қолбасшы етеді. Ол Таифтің әкімі Шәриф Ғалиб ибн Мусағидке хат жолдайды. Таифтіктер олармен бейбіт келісімге ыңғай танытқанымен олар көнбеді. Уаһһаби әскеріне сол аймақтағы тайпалар қосылып, сандары едәуір артады. Таиф үшін кескілескен шайқас болып, алғашқыда уаһһабилер талқандалады. Алайда оларға шеттен келіп қосылушылар көп еді. Сондықтан Таиф әкімі Шәриф Ғалиб Жиддаға көмек сұрау үшін барады. Осы тұста көптеген таифтықтар бала-шағаларын алып, жасырын түрде қаладан кете бастайды. Қалған тұрғындар бар күшін салып олармен шайқасады. Таифтықтар қантөгісті тоқтату үшін уаһһабилермен бейбіт келісім жасасуға ұсыныс тастайды.Алайда уаһһабилер ауыр шарттар қойғандықтан басқа амалдары қалмай, ерлікпен соғысады. Ақырында қала уаһһабилердің қолына өтеді. Өкінішке орай, уаһһабилер Таиф тұрғындарын аяусыз қырып, мал-мүліктерін тонайды. Қамалға тығылғандарға қаруын тастаса, амандық берілетінін айтып, жалған уәде береді. Нәтижесінде өз еркімен берілгендерді қала сыртына шығарып тегіс қырып тастайды.
Уаһһабилер Таиф қаласын қиратқан соң, сол маңайдағы зираттарды жермен жексен етеді. Тіпті, Абдуллаһ ибн Аббастың қабірін қазып, мәйітін алып, өртемек болады.
Таиф қаласы алынған соң уаһһабилер Меккеге бағыт алады. Алайда қажылық уақытына тура келгендіктен қалаға кірмей кері қайтады. Мекке тұрғындар Таифтегі қанды қырғынды естіпбілгендіктен олармен соғысбастан бейбіт бітімге келуді қалайды. 1804 жылы (һижри 1218ж.) Мекке тұрғындары елші жіберіп, қантөгіссіз беріледі. Уаһһабилер осы жылдың мухаррам айында қалаға кіріп, тұрғындарға өз сенімдерін насихаттады. Тіпті, өз сенімдерін қабылдамаған қабір зиярат етуді тоқтатпаған және Пайғамбар (с.а.у.) қабірі басына барып, дұға етушілерді жазалайтындарын ескертеді.
Осы кезде Таифтің алдыңғы әкімі Шәриф Ғалиб Жиддада уаһһабилерге қарсы тұру үшін қол жинауға тырысты. Уаһһабилер Меккені алғаннан кейін 14 күннен соң оны өлтіру үшін Жиддаға арнайы жасақ жібереді. Бірақ Жидда маңында Шәриф Ғалибтың әскерлерінен жеңіліс табады. Шәриф Ғалиб осы шайқастан 38 күн өткен соң жиған әскерлерін алып, Жидда әкімі Шәриф пашамен (генерал) бірге Меккеге барды. Түнделетіп тұтқиылдан шабуыл жасап, уаһһабилерді қолға түсіреді.Меккені ешбір қантөгіссіз уаһһабилерден азат етіп, билікті қолына алады. Уаһһабилер Меккені қайта алу үшін алдымен Таиф маңындағы елді мекендерді шабады. Таифке Осман Мудаиқи есімді қатыгезді әкім етіп тағайындайды. Осман сол маңдағы барлық уаһһабилерді жиып, қалың қолмен 1806 жылы (һ.1220 ж.) Мекке қаласын қоршайды. Бірнеше айға созылған қоршаудан әбден қиналған Мекке тұрғындары келісім жасауды ұсынғаны мен Шәриф Ғалиб көнбейді. Қалада азық таусылып, талғажау ететін ештеңе қалмайды. Сырттан да көмек келмеген соң амалсыздан Мекке әкімі Шәриф Ғалиб қаланың басшылық қызметі өзінде қалу және тұрғындарға тимеу шартымен келісім жасасып, уаһһабилерді қалаға кіргізеді.
Абдулазиз ибн Суғуд қаланы алған соң тұрғындарды өзінің сенімін қабылдауға мәжбүрлейді. Қарсы келгендер өлтіріледі. Қала берсе көптеген ғалымдар мен ауқатты мұсылмандар да оның қаһарынан құтыла алмады.
Уаһһабилер Мекке қаласын алған соң артынша Мәдина қаласына шабуыл жасап, қаланы басып алып, талан –тараж етеді. Тіпті хазіреті Пайғамбарымздың (с.а.у.) қабірі басындағы құнды заттардың бәрін бөліске салады.Олар Мекке мен Мәдинадағы сахабалардың, әһлу бәйттің, шәһидтердің қабірлеріне тұрғызылған кесенелер мен құлпы тастарды қиратып, тегістеп тастайды.
Абдулазиз ибн Суғуд Мәдинаны алған соң тұрғындарды Пайғамбар (с.а.у.) мешітіне жиып былай дейді: «Ей, жамағат! Сендерге насихат айту және ескерту үшін жинап отырмын. Сендердің діндерің бүгін толықты. Исламның нығметіне бөленіп Алла Тағаланы өздеріңнен разы еттіңдер. Бабаларыңыз ширк жасап өлді. Оларға дұға етпеңдер. Аллаға қалай құлшылық ететіндерің, қалай дұға ететіндерің жайында дін адамдарына берген кітапта жазылған, Дін қызметкерлерінің айтқандарына құлақ аспағандардың мал-мүлкі, бала-шағасы, жаны әскеріме мүбах болатындығын біліп қойыңдар. Бұдан былай Пайғамбардың қабірі басында бұрынғыдай құрмет етіп тұру, салауат айту, оған жалбарынуға тыйым салынады. Қабірінің қасынан өткенде тек « әс- Сәләму ала Мұхаммед» деп сәлем беру керек».
Уаһһабилер Мекке мен Мәдинада 7 жыл билік етеді. Қала тұрғындарына жасалған қысымдары мен зұлымдықтары адам айтқысыз еді. Осы жылдар аралығында Мысыр мен Шам елдерінен келетін мұсылмандарға қажылық етуге тыйым салынады.
1811 жылдары Суғуд әулетінің билігі Алеппо мен Үнді мұхитына, Парсы шығанағынан Қызыл теңізге дейңн аймақтарға ұлғайды. Уаһһабилердің қауіпті бола бастағаннан аңғарған Осман империясының патшасы ІІ Махмуд (1808 -1839) бұл бүлікті бастыруды Мысыр әкімі Мехмед Али пашаға (генерал) жүктейді. Паша баласы Тосунды алып, қалың қолмен 1812-1813 жылы Мәдина, Мекке және Таифты уаһһабилерден азат етеді. Артынан Абдулазиз ибн Суғудты шаппақ болып жолға шығады. Абдулазиз берілмеуге тырысқанымен, 1814 жылы ажалы жетіп дүние салады. Орнына ұлы Абдуллаһ әмірші болады. Мехмед Али пашаның әскерлері 1818 жылы Абдулазиздің ұлы Абдуллаһ пен оның балаларын тұтқындап, Стамбулға жолдайды. Ол мыңдаған мұсылманның қанын төккені үшін өлім жазасына кесіліп, 1819 жылы 17 желтоқсан күні дарға асылады. Осылайша, уаһһабилердің алғашқы кезеңі аяқталады.
Бірақ осы қырғыннан Турки ибн Абдуллаһ құтылып шығып, Нәжд өлкесінде қайтадан құлаған билікті жандандырады. Нәтижеде ол Рияд қаласын орталық етіп, 1821 –ден 1891 жылға дейін екінші уаһһабилік билігін құрады. Оларға Осман империясына қарсы шығу оңайға түспеді.
1901 жылы Абдулазиз ибн Суғуд ибн Файсал ибн Турки ибн Абдуллаһ уаһһаби мемлекетін құруға кіріседі. Сондай-ақ Үндістандағы ағылшын үкіметінен көмек ала отырып, Абдулазиз ибн Суғуд 26 желтоқсан 1916 жылы Нәжд, Хаса, Кәтиф, Жубайл және өз қармағындағы аймақтарға әмірші ретінде тағайындалады. Ағылшындар мен келіскен Абдулазиз абсолюттік монархияны орнатып, өзінен кейін билік мирас жолымен баласына қалатынын, мирасқорды әмірші көзі тірісінде сайлайтынын, ағылшын үкіметіне қарсы шықпайтыны жайында келісімшарт жасайды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанда Осман империясы 1918 жылы Мәдинадан кетеді.Артынан уаһһабилер 1921-1925 жылдар арлығында Хайл, Таиф, Мекке, Мәдина және Жидданы басып алады. Абдулазиз ибн Суғуд 1926 жылы қаңтарда «Нәжд және Хижаз патшасы» болып жарияланады.
1927 жылы 20 мамырда Англия мен жасаған Жидда келіссөзі нәтижесінде толығымен тәуелсіздігін алып, дербес ел болады. 1932 жылы 18 қыркүйекте Абдулазиз ибн Суғуд құрған мемлекетінің атауын «Сауд Арабия Корролдігі» етіп өзгертеді. Абдулазиз ибн Суғуд 1953 жылы 9 қарашада қайтыс болады. Қазіргі кезде Сауд Арабиясы БҰҰ мен ЮНЕСКО –ның мүшесі және 1944 жылы Араб елдерінің лигасының құрушылардан болып табылады.
Уаһһабилік немесе сәләфилік ағымы ислам әлемінде түрлі ағымдардың шығуына түрткі болады. ХХ ғасырдың басында уаһһабилік ағымды үлгі тұтқан діни реформалық әрекеттер де жасалды. Суданда «МаҺдия», Ливанда « Мадрассат Санусия», Мысырда Мұхаммед Абдуһтың ағымы, Жамаләддин әл-Ауғанидің медрессесі және Үндістанда бірнеше ағымдар пайда болды. Бұл ағымдардың барлығы да ислам әлемі он төрт ғасыр бойы мойындап келе жатқан төрт мәзһабты мойындамай, мұсылмандар арасына іріткі салуда. Олар алғашқы үш ғасырдағы мұсылмандар мен қазіргі заманғы мұсылмандардың арасы тым алшақтап кеткен деп алдыңғы үш буын мұсылмандарға ұқсауды насихаттауда.
ә) Діни ұстанымдары
Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың сенім мен көзқарасын жазған еңбектерінен байқауға болады. Ол бірнеше кітап жазған. Солардың ішінен ең танмалы «Китабуд-таухид» ( Таухид кітабы), « Кәшфуш-шубуһат» ( Күмәнді нәрселерден арылту) және «Китабул-усулис-сәләсә» (Үш негіз кітабы). Міне осы еңбектерінде таухид, ширк, бидғат мәселелеріне кеңінен тоқталады. Жоғарыда айтып өткеніміздей, Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб Ибн Тәймияның (1263-1328ж.), Ибн Қайюм әл-Жәузидің еңбектерімен танысып, олардың пікірлерін қарайды. Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб «Кәшфуш-шубуһат» атты кітабында: « Таухид(иман) жүрекпен сеніп, тілімен айтып амал ету. Егер осылардың бірі бұзылса, адам мұсылман болмайды. Ал егер таухидті танып, онымен амал етпесе,ол перғауын, ібіліс және сол екеуі сияқтылар тәрізді қасарысқан кәпір болады», -деп амал иманның бір бөлігі, амал етпеген мұсыламан болмайды деп кесіп айтады.Оның ұстанымы бойынша, иман-жүрекпен сену, тілмен айту, амал ету. Егер де осы үшеуінің бірі кем болса, ондай жан мұсылман емес, кәпір. Амал иманның бір бөлшегі болғандықтан, қандай да бір парыз амалды тәрк еткен адам- кәпір, діннен шығады деген үкім шығады. Амал иманның ажырамас бөлшегі деген атақты имам Мәлик, Шафиғи, Ханбал сынды ғалымдар өз кезегінде амл етпеген жандарға кәпір демей, «пасық», «күнәһар мұсылман» деп үкім берген.
Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб және оның қолдаушылары өздерін ханбали мәзһабын ұстанмыз дегендерімен толықтай Ахмад ибн Ханбалдың ахидасы мен (сенім) жүрмейді. Мысырлық ғалым Мұхаммед Әбу Заһра «Мәзһабдар тарихы» (Тарихул мәзаһиб) атты еңбегінде Ахмад ибн Ханбалдың иман жайындағы көз қарасын былый деп келтіреді: « Иман- жүрекпен сену, сенімін тілмен айту және амал етуден тұрады.Егер адам жүрегімен сеніп, тілімен сенгенін айтса, Аллаға серік қоспаса, Құран мен сүннетте бұйырылған әмірлері терістемесе, бірақ жалқаулық пен амал етпесе діннен шықпайды. Алла қаласа ол пендесін жазалайды,қаласа кешіреді».
Ислам дініндегі бір парыз амалды орындамаған мұсылманды кәпір санайтын уаһһабилік сенім әһлу сүннет имамдары Әбу Ханифа, Мәлик, Шәфиғи, Ханбалидің ортақ діни сенімдеріне (ахидаға) қайшы. Аталмыш 4 имамның пікірі бойынша, иман етіп, сенімін тілімен айтқан адам – мұсылман. Егер адам иман негіздеріне жүрегімен сеніп, сенімін тілімен айтып, амал етпесе, ондай кісі кәпір болмайды, діннен шықпайды. Ондай мұсылман – пасық күнәһар. Амал жасамағаны үшін Алланың құзырында өзі жауап береді. Осы мәселеге қатысты Ислам ғұламалары төмендегідей хадистерді дәлел ретінде ұстанады: «Әнастан (р.а.) жеткен риуаят бойынша: «Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай деген: «Кімде-кім шын жүрегімен «Лә илләһа иллаллаһ» деп айтса және жүрегінде шаң тозаңындай жақсылық (иманы) бар болса, ол тозақтан құтылушы…» ( Бухари, Муслим, Иман; Тирмизи, Жәһәннам). «Алладан басқа тәңір жоқ екендігіне және Мұхаммед Алланың елшісі екендігіне шын жүрегімен куәлік еткен кісіге Алла жәһәннамды харам еткен» (Муслим, Иман).
Хадисте айтылғандай, кәлимаға тіл келтірген адам түбінде жаннатқа барады. Жасамаған амалы үшін Алла алдында жауап береді және тозақта күнәсін өтегн соң жұмаққа кіреді.Құранда кәпір адам тозақта мәңгі қалады деп анық айтылған.Ал Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб болса, өз пікірін қолдамаған әрбір мұсылманды кәпір деп, тозақта мәңгі қалушы имансыздар мен, яғни кәпірлермен тең санауда. Осы пікірімен көпшілік мұсылмандарға қарсы келуде.
Ислам тарихындағы ағымдардан Харижиттер ғана амал етпеген мұсылманды кәпір деген. Бұған қатысты харижиттер жайындағы тақырыпта кеңінен баяндалды. Демек, сенім мәселесінде уаһһабилердің харижиттермен ортақ тұстары бар екенін байқауға болады.
Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб таухидты былай түсіндіреді: « Таухид ғибадатта ұлы Алланы бір деп қабыл ету керек. Таухид хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) үйреткен ең ұлы парыз. Таухид намаздан, оразадан, зекеттен және қажылықтан жоғары тұрады.Бұл парыздардың біреуін қабыл етпеген жан кәпір болады.Сол секілді барлық пайғамбарлардың ұлы мұрасы таухидті қабыл етпегенде кәпір болады», – деп айтып өтеді де дәлел ретінде аяттарға тоқталады. «Алла өзіне серік қосушылардың күнәсін кешпейді. Онан басқа күнәларды қалаған адамынан кешіре береді. Кім Аллаға серік қосса, оның ауыр күнәға батқаны» (4. «Ниса» сүресі, 48-аят), (10. «Юнус» сүресі), 105-107 аят).
Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) : «Адамдар Алладан басқа тәңір жоқ, Мұхаммед Оның елшісі деп айтқанға дейін олармен күресуге әмір етілдім. Қашан бұл сөзді айтатын болса жаны мен малын менен құтқарған болады. Бірақ діни жазалар бұның сыртында. Ішкі дүниесінің есебі Аллаға қалады» ( Муслим, Иман- 33, 34,35), – деген хадисті Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб былай деп түсіндіреді: « Лә иләһә иллаллаһ деген адамның бәрі малы мен жанын құтқара алмайды. Адам айтқан сөздің мағынасын толық қанды білуі тиіс. Яғни серігі жоқ Аллаға құлшылық етудің, Алладан басқаға құлшылық етпеу керектігін білмейінше, бұл хадис ондай жанның амандығына кепіл бола алмайды».
Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб таухид мәселесінде Ибн Тәймияның пікірін қолдап, таухидті:
1.Таухидур – Рубубия – Алла Тағаланы Рабб екендігінде бір деп білу.
2.Таухидул – Улуһия – Алла Тағаланы ғибадатта бір деп білу.
3.Таухидул – Әсмаи уәс-сифат – Алла Тағаланы есім – сипаттарында бір деп бөліп қарастырады. ( Ибн Тәймияға деген өткен ешбір ғалым таухидті бұлай бөліп түсіндірмеген төрт мәзһабтың сенімінде де таухидті бұлай бөліп түсіндірмейді).
Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың еңбектері негізінен ширк ( Аллаға серік қосу) пен бидғаттар ( дінге енген жаңалық) төңірегінде жазылғандықтан, Ислам дінін ұстанушыларды ширк пен бидғадтан арылту керек деп санайды. Тіпті ондай мұсылмандарды өлтіруге рұқсат берумен әхлу сүннет уәл жамағат деп аталған ханафи,шафихи,мәлики және ханбали мәзһабтарының ортақ діни түсінігіне қарсы келді.
Оның пікірінше, жаһилия ( надандық) кезіндегі мүшриктер қандай жағдай болсын Аллаға сенетін. Олардың ширкі қазіргі мұсылмандардың жасап жатқан ширкімен салыстырғанда әлдеқайда жеңіл еді деп, мұсылмандарды мүшриктерден бетер төмен санайды. Уаһһабилер өздеріне қосылмаған және өздері секілді сөнбеген (ахида ұстанбаған), амал етпеген мұсылмандарды мүшрик, адасқан деп санайды. Ондай мұсылмандардың жанын қиюды күнә санамайды. Әрине мұндай әрекетке рұқсат берген Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб еді.
Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың негізгі ұстанымы мұсылмандарды алғашқы сәләфтар кезеңіндегі Исламға шақыру. Оның ілімі үш қағидатқа негізделді:
1.Таухид – бір Аллаға сену;
2.Дінге қосылған бидғаттан ( жаңашылдықтан) бас тарту;
3.Шариғатты қатаң ұстану.
Уаһһабилер әулиелердің зиратына баруға қарсы шығады. Пайғамбарлардың және әулиелердің кесенелеріне барып тәуәссул жасағанды, дұға еткен адамды мүшрик, кәпір болады деп санайды. Сол себепті кесене салу, кесенелерде намаз оқу, әруақтардың рухына садақа атау ширк. Мешіттерге садақа беруге тиым салады. Мәуліт мерекесін атап өтуге қарсы, оны бидғат дейді. Тіпті, ғасырымыздағы ағымның танымал ғалымы Салих ибн Фаузан « Пайғамбарымыздың (с.а.у.) туылған күнін мұсылмандардың надандары мен адасқандары ғана тойлайды» дей келе ондай әрекетті яһудилерге ұқсау деп бағалаған. Олай болса оның бұл сөзінен « мәулітке рұқсат берген ғалымдар да адасқан» деген ұғым шығады. Әрине бұлай айту артық кеткендік.
Мұхаммед ибн Абдулуаһһаб айтқандай, « тәуәссул» ширкпе? Тәуәссул дегеніміз шариғатта – дұғаның қабыл болуы үшін Пайғамбарымыздың (с.а.у.) немесе басқа бір аса тахуа адамның құрметін себепкер етуге айтылады. Мысалы, « Уа, Алла Тағалам, соңғы пайғамбар әрі Сенің сүйікті құлың Мұхаммедтің (с.а.у.) құрметіне менің мына дұға – мінәжаттарымды қабыл ала гөр», – деп тілек тілеуді « тәуәссул» дейді. Яғни дұғада « құрметі үшін» деген сөзді қолдану тәуәссулге жатады.
Әхлу сүннет ғалымдары тәуәссулдің шариғат шеңберінен шықпастан жасалуына рұқсат берген. Тәуәссул жасағанда Алла Тағаланың көркем есімдерін себепкер етіп дұға етіп жасауға болады.
« ( Мұхаммед (с.а.у.)) оларға айт: Мейлі Алла деп, немесе Рахман деп дұға етсін. Қайсысымен дұға етсеңдер, атасаңдар да ең көрекем аттар оған тән» ( 17. «Исра» сүресі, 110-аят). Салиқалы кісіден өзі үшін дұға етуін өтіну де – тәуәссул. Мысалы, сахабалар Пайғамбарымыздан (с.а.у.) өздері үшін, науқас бауырлары үшін дұға етуін өтінген. Сондай-ақ салиқалы ізгі амалдарын себепкер етіп дұға жасау да тәуәссулге жатады. Сахих Бухариде риуаят етілгендей хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) үш жолаушының жолаушылай үңгірге кіріа паналағанын сол сәтте үңгір аузына үлкен тастың кептеліп қалғанын айтады. Сонда әлгі үш жолаушы үңгір аузына кептелген тастың ашылуы үшін ізгі амалдарын ортаға салып Аллаға дұға еткенде үңгір аузындағы тас ашылып, сыртқа шығады.
Сол секілді хазіреті Омар құрғақшылық болғанда хазіретті Аббастың құрметіне Аллаға былай деп дұға етеді: « Ей, Алла Тағалам! біз Сенің пайғамбарың Мұхаммедтің құрметіне жаңбыр сұраушы едік. Сен бізге жаңбыр беруші едің. Енді сол пайғамбарыңның немере ағасы Аббастың құрметіне бізге жаңбыр жаудыра гөр!» деп тәуәссул жасағанда жауын жауады (Бухари риуаяты). Тіпті, Халид ибн Уалид есімді атақты сахаба хазіреті Пайғамбарымыздың (с.а.у.) шашын тәбәрік етіп сәлдесінің ішіне салып қоятын. Міне осыған ұқсас жағдаяттар шариғатқа қайшы емес және мұндай амал ширкке жатпайды. Өйткені құлшылық тек Аллаға жасалады. Мұны ешбір мұсылман теріске шығармайды. Тәуәссулге қатысты әхлу сүннеттің ұстанымын исламтанушы ғалым Қайрат Жолдыбайұлы « Дін мен діл» атты еңбегінде бұлтартпас дәлелдермен тұшырымды әрі жан-жақты жазғандықтан ол мәселеге ұзақ тоқталып жатпай-ақ қояйық.
Уаһһабилер қарсы шыққан «мәуліт» мерекесін атап өтудің тозаққа апаратын бидғатқа қатысы жоқ. Әхлу сүннет ғалымдар бұған рұқсат берген. Бұл дінге енгізілген жаңалық емес.
Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың мұсылмандарды айыптаған мәселесінің бірі – « бидғат». Ол бидғат мәселесінде толығымен Ибн Тәймияның жолын ұстанды. Әрі бұл мәселеде тіпті шектен шығып кетеді. Оның айтуынша: « Алланың кітабы мен Елшісінің (с.а.у.) сүннетінде болмаған, бірақ кейіннен шыққан нәрселер қабыл етілмейді», – деп : Әрбір жаңалық- бидғат және әрбір бидғат- адасушылық», – деген хадисті ( ән-Нәсаи 3/188) негіз ретінде ұстанады.
Уаһһабилер ахида мәселесінде қаламшылардың, халал мен харам мәселесінде фақиһтердің сөздерін дәлел ретінде қабыл етпейді. Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың ең көп қарсы шыққан, тіпті ширк деп санаған мәселесі – мазарлар мен кесенелерді зиярат ету. Себебі пұтқа табынушылық қабірлер мен кесенелерді зиярат етуден басталады. Сондықтан қабір зияраты ширкке себеп болады деген ұстаныммен 1744 жылы хазіреті Омардың бауыры Зәйд ибн Хаттаптың қабірін талқандады. Мекке мен Мәдина, Тәиф қалаларындағы сахабалар мен табиғиндердің , шәһидтер мен әулиелердің қабірлерін қиратады. Тіпті, Меккені алған соң хазіреті Хадиша (р.а.) анамыздың кесенесін хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) бен Әбу Бәкірдің (р.а.) дүниеге келген үйлерін бұзады. Осындай әркеттері үшін мұсылмандар уаһһабилерді жек көре түсті.
Уаһһабилер жасаған әрекеттерін заңды етіп көрсету үшін мына хадистерге сілтеме жасайды:
1.« Мына үш мешіттен өзгелері үшін сапарға шыға алмайды: «Мәзжидул Харам, мына менің мешітім және Мәсжидул Ақса» (Муслим риуаяты).
2.«Алла яһудилер мен християндарға лағынет етсін. Олар пайғамбарларының мазарларын ғибадатқана етіп жіберді» (Бухари, Жанаиз).
3.« Менің қабірімді мереке орнына айналдырушы болмаңдар. Маған салауат айтыңдар. Өйткені, сендердің сәлемдерің маған қайда болсаңдар да жетеді» ( Әбу Дәуд, Ахмад риуаяты).
Қабірге жазу жаздыру, басына белгі қою сияқты әрекеттер- бидғат және ширк. Пайғамбарға салауат айту үшін оның мазарына бару шарт емес. Азанды әуендетіп оқу, әулие кісілерге құрмет көрсету секілді әрекеттерді ширк, әрі бидғат санайды. Ширкті үлкен ширк, кіші ширк деп екіге бөліп қарастырады.
Хазіреті Пайғамбар (с.а.у.) заманында мешіттер қарапайым болғандықтан мешіттерді әшекейлеу, күмбез бен мұнара тұрғызу – бидғат. Сонымен қатар олардың ұстанымы бойынша,намазды жамағатпен оқу-парыз,намазды тәрк еткен-кепір,діннен шығады.
Құран мен сүннет заһири(сыртқы,тікелей) мағыналары бойынша қабыл етіліп,амал етіледі.Аят пен хадисті аұылға салып түсіндіру,тәуил ету-бидғат және адасушылық.Алланың сипаттары аятта айтылғандай қабылданылады.Алғашқы мұсылмандар мутәшабиһ аят пен хадисте айтылған күйінде сенген және тәуил жасамағандықтан тәуил жасауды бидғат санап, ақыл мен зерделеуге жүгінбейді.Әһлу сүннет ғалымдары орайы келгенде антропоморфизмге ұғымының аясын тым кеңейтіп жіберді.Ғибадатқа еш қатысы жоқ кейбір іс-әрекеттерді де бидғат санады.Олар өз пікірлерін тек бейбіт түрде насиқаттаған жоқ,қажет кезде күш қолдануға дейін барды.
Өздерің қолдамағандарды дұшпан санап, бейне бір кәпірлермен күрескендей болатын.Бидғатпен күресуді «жамандықтан тыю» әміріне сілтеп,өздеріне қосылмағандарға қарсы соғыс ашу деп білген.Өкінішке орай осы түсінік аясында қаншама бейкүнә мұсылманды өлтірді.Уаһһабиллер бұл әрекеттерін Құран мен сүннет «әл-әмру бил-мағруф уән-нәһи әнил-мункәр» (жақсылыққа шақыру, жамандықтан тыю) бұйрығын жүзеге асыру деп түсіндірді. Дәлел ретінде « Әли Имран» сүресінің: «Сендер адамзат үшін жарыққа шығарылған (адамдарды) жақсылыққа бұйырып, жамандықтан тыятын, Аллаға сенетін қайырлы бір үммет болыңдар…», – деген 110 –аятын ұстанды.
Олар ширк пен күнә мәселесінде шектен шығып, тіпті кофе ішудің өзін харамға жатқызған. Уаһһабилер басып алған ауыл мен кент маңындағы зираттарды жермен жексен еткен. Хижаз аймағын күшпен алған соң ондағы сахабалардың қабірлерін де бұздырып, тек қабір екендігін білдіретін ишара ғана қалдырған. Оларды осындай шектен шыққан әрекеттері үшін «қабір бұзушылар» деп те атаған.
Олар тек өздерінің пікірлерін ақиқат санап, өзгелердің ұстанымдарын теріске шығарды. Бұл жайында танымал ғалым Мұхаммед Әбу Заһра былай дейді: «Уаһһаби ғалымдары өздерінің пікірлерін қате деп санамайды. Ал өзгелердің пікірлерін айтуға болмайтындай қате деп ойлайды әрі терістейді». Мәселен, ғасырымыздағы сәләфи ағымының танымал ғалымы Сәлих ибн Фаузан «Исламдағы атаұты жаңғыртушылар» атты еңбегінде әһлу сүннет жолын ұстанушы матуриди және әшғари ахида мектеп өкілдерін әһлу сүннет уәл-жамағат жолын ұстанушыларға лайық емес деп, артық кетді. Ол жайында былай дейді:
« Әшғарилер мен матуридилер әһлу сүннетуәл-жамағат деп аталуға лайық емес». Ханфи, мәлики,шәфиғи, ханбали мәзһабын ұстанушы мұсылмандар матуриди немесе әшғари ақида мектебінің сенім негіздерін ұстанатыны анық. Олай болса, Салих ибн Фаузанның пікірі бойынша, кім матуриди немесе әшғари ақида мектебінің сенім негіздерін ұстанса, адасқан мұсылман,әһлу сүннетке жатпайды деген сөз. Мысалы, әлемге танымал имам ән-Нәуәуи, Ибн Хажар әл-Асқалани, аш-Шатиби, Ғазали сынды ғалымдар әшғари ақида мектебінің өкілдері. Сонда бұл ғалымдар да адасқан ба?!
Уаһһабилердің пікірі бойынша, иман мен күпірді ажыратып көрсететін амалдық таухид болып саналады. Амалдық таухидке қайшы іс-әрекет жасаушы, Алланың тыйым салған немесе бұйырғанын орындамаған адам- мұсылман емес. Ондай адамның жанын қию, дүние –мүлкін талан-таражға салуға болады. Адамның іс-әрекеті шариғатқа сәйкеспесе, ондай жанды имансыздар қатарына қосты. Харижиттер де осындай ұстанымда болғанын ескерсек, уаһһабилердің олардан айырмашылығы қалмайды.
Уаһһабилер Исламның алғашқы негіздерін қалпына келтіру және дінді бидғат амалдардан тазалауға шақырады. Сонымен қатар олар мұсылманның сыртқы бет-бейнесі мен талақ бере салып, мазаққа айналдыру, қараусыз қалған жетімдерді көбейту оқиғалары қоғам ішінде көрініс бере бастады. Алғашқы мұсылмандар секілді амал етуге тырысқанымен, өкінішке орай қазіргі сәләф жолын ұстанамын деушілерде мұсылманға тән әдеп пен ибаның нышаны байқалмайды.
Орыс зерттеушісі Александр Игнатенко «Ислам и политика» (ислам және саяхат) атты еңбегңнде уаһһабиліктің діни – саяси доктрина ретінде таралуы ислам елдерінде үш кезеңнен тұрғанын айтуда.
1.70-жылдары АҚШ барлау қызметі уаһһабилікті коммунизмге қарсы тұратын идеологиялық құрал ретінде қарастырған. Уаһһабилік ресми дін дәрежесіне жеткен Сауд Арабиясының әлеуетін пайдалану арқылы 1970 жылдары барлық Араб елдеріне (Египет, Ливия, Палестина, Сирия т.б. ) уаһһабилік енгізді.
2.1980 жылдары Ауғанстандағы КСРО әскеріне қарсы соғысқан барлық радикалдық топтарды жұмылдыру үшін осы елге « уаһһабилік ілім енгізілді». Нәтижесінде түрлі мұсылман елдерінен «кәпірлерге қарсы ғазауат соғысын жүргізу» үшін көптеген «Алла жауынгері» Ауғанстанға ағылды, кейіннен Талибан қозғалысы дүниеге келді.
1.КСРО (Кеңесті Социалистік Республикалар Одағы) құлаған соң посткеңестік елдердің ішкі тыныштығын бұзу үшін «уаһһабилік ілім» Орта Азия республикалары мен кавказ аймағына кіргізілді. Соның нәтижесінде бұл діни-саяси доктрина Шешенстан мен Өзбекстандағы, Қырғызстан мен Тәжікстандағы қарулы қақтығыстар мен жан –жалдардың шығуына басты себеп болды.
Біздің елімізде уаһһабилік ағымның шырмауына негізінен 17 мен 40 жас аралығындағы жастар, соның ішінде студенттер көбірек түсуде. Тоқсаныншы жылдары араб елдерінен келген азаматтар ашқан курстар мен хорлар уаһһабилік «ілімді» насихаттады. Қазақстан Республикасы аумағында ресми діни бірлестік болып тіркелмесе де, олар көбінесе түрлі қайырымдылық қорлардың атын жамылып, өз идеологиясын таратып келді.
Өкінішке орай, бұл ағым өкілдері ізгілік пен мейірімділіктің орнына қатыгездік пен дөрекілікті ту етіп ұстанып Ислам дініне орны толмас залалын тигізуде.Мысалы, Исламның отбасы құру мәселесін айтуды мүлде ұят жағдайға жеткізді. Дініміздің көп әйел алуға рұқсат берген кеңшілігін дұрыс пайымдамай үйлену мен ажырасуды қалауларына сәйкес жасап, қарапайым жұртшылықты Исламға үрке қарайтын жағдайға жеткізді.
Ғасырымыздағы уаһһабилік немесе сәләфилік бағытты ұстанушы өзара бірнеше ағымдарға бөлініп кетті. Бұлай бөліну барлық ағымға тән құбылыс. Пайда болған кез-келген ағым уақыт өте келе өзара келісе алмай тармақтарға бөлінетіндігі ақиқат. Олардың бұлай бөлінуіне бірнеше себептер түрткі болған. Мәселен, амал етпеген жан «кәпірме әлде мұсылман ба?», «кәпірлер мен одақтасуға болама, болмайма?», «басшыға бағыну» , «патшаның саясатын қолдау немесе қолдамау» секілді әрі аһидаға әрі саясатқа қатысты мәселелер төңірегінде келісе алмай «мадхалидтер», «сурурилер», «такфирлер» болып бөлініп кеткен. Аталмыш ағым өкілдерінің ұстаздары мен негізге алатын әдебиеттері бір бола тұра бір-бірлерін адасушылық пен, күпірлік пен айыптап, тек өздерін ғана тура жолда жүрген мұсылман ретінде санайды.
в) Таралған аймақтары
Қазіргі кезде уаһһабилік немесе сәләфилік сенім Сауд Арабия Королдігінің ресми ұстанған діни жолы болғандықтан, ең көп шоғырланған мекендері Араб түбегі мен Парсы шығанағындағы елдер. Сонымен қатар бұл сенімді ұстанушылар Таяу Шығыс, Батыс Еуропа, Солтүстік Африка, Ресей, Үндістан, Пәкістан, Бангладеш және Орта Азия мен өзге Азия елдерінде кездеседі.
Қорыта келгенде, аталмыш ағым өкілдерінің ханафи, мәлики, шәфиғи, ханбали мәзһабтарының аһидасы мен ұстанымдарына қайшы келетін тұстары жеткілікті. Олар мәзһаб ұстануды адасу деп айыптағаны мен өздерінің де бір мәзһаб екендігін қабыл етпейді.
Олардың өзге мұсылмандарды өздері секілді сенуге, өмір сүруге, ғибадат етуге, бидғаттардан аулақ болуға шақыру барысында күш қолданып, қан төгуі- шариғатқа қайшы. Себебі Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай деген: « Мұсылманды балағаттау – пасықтық, қанын төгу – күпірлік» (Бухари, Иман 36; Муслим, Иман 116).
Жасұлан ҚАҒАЗҒАЛИЕВ,
Жылыой аудандық мешітінің бас имамы
