Мұрат Сұлтановпен сұхбат
Мұрат мырза, өзіңіз діни қызметкерсіз, алайда домбыра тартып, жыр айтып, терме орындап жүргеніңіз көпшілікке қызық. Бұл қос бағытты қалай ұштастыра бастадыңыз?
Мұрат Сұлтанов:
Мен үшін дін мен дәстүр – бірінен-бірі бөлінбейтін егіз ұғым. Қазақ – мұсылман халық. Оның ұлт ретінде сақталып қалуына жыраулық дәстүр, ақындық өнер үлкен үлес қосты. Домбырамен айтылған термелер – халқымыздың жазусыз шежіресі. Ал ислам діні – адам баласына тура жолды нұсқайтын ақиқат. Осы екі асыл арнаны ұштастырып, жұрт жүрегіне рухани үнмен жол табу — менің өмірлік бағытым. Жыраулар бұрын тек ел бірлігін емес, имандылықты да жырлады. Мысалы, Бұқар жырау, Шал ақын, Мәшһүр Жүсіптер өз жырларында Алла тағаланың барлығын, пенденің парызын қозғаған. Мен де осы жолды жалғағым келеді. Имам ретінде мінберде уағыз айтсам, жыршы ретінде жүректен шыққан сөзді домбырамен жеткіземін.
Кейде халық арасында “домбыра – харам”, “ән – дінге қарсы” деген пікірлер кездесіп жатады. Бұған көзқарасыңыз қандай?
Мұрат Сұлтанов:
Бұл – дұрыс түсінбеуден туған қате ұғым. Діннің атын жамылып, дәстүрге қарсы шығатын кейбір ағым өкілдерінің әсері бұл. Домбыра – қазақтың жаны. Ол арқылы аталарымыз елдік пен ерлікті жырлады, тәлім мен тәрбие берді. Исламда музыканың харам болуы – оның мазмұнына байланысты. Егер ән-күй нәпсіқұмарлыққа, харам істерге жетелесе — әрине, ол дұрыс емес. Бірақ терме – бұл адамға имандылық, адалдық, сабыр, тәртіп жайлы ой салады. Мұндай өнер – шариғатқа қарсы келмейді. Керісінше, ол жүрекке насихат жеткізудің бір жолы. Өзім де термелерімде намаз, тәубе, сабыр, пенделік туралы көп қозғаймын. Бұл – уағыздың ұлттық формасы дер едім.
Жыраулық дәстүр мен бүгінгі уағыз арасында қандай байланыс бар деп ойлайсыз?
Мұрат Сұлтанов:
Уағыз – ақиқат пен насихатты жеткізу жолы. Ал жыраулық дәстүр – осы ақиқатты ел санасына терең жеткізген халықтық нұсқа. Бұрын медресе жоқ кезде, мешіт аз болған кезеңдерде елге ақиқатты кім айтты? Жыраулар. Олар әр жиында халықты адалдыққа, сабырға, бірлікке шақырып отырды. Шал ақын:
«Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін,
Батыр болсаң, жауға найзаң тисін…» — деп тек өлеңмен емес, үлкен діни-рухани мәні бар сөзбен үн қатты. Бұл – терең уағыз емес пе? Сондықтан мен термені “көненің имани насихаты” деп есептеймін. Қазіргі таңда бұл тәсіл тыңдарманға жақын. Әсіресе жастар арасында домбырамен айтылған насихат әсерлірек болады.
Сіздің термелеріңіз діни мазмұнға құрылатынын байқаймыз. Өз жырларыңызды өзіңіз жазасыз ба?
Мұрат Сұлтанов:
Иә, көп жағдайда өзім жазамын. Себебі имам ретінде шариғаттың шарттарын, діни ұғымдарды жақсы білемін. Ал домбыра – менің кішкентайымнан серігім. Сол себепті екі бағытты біріктіру маған табиғи келеді. Кейде діни тақырыпта терме жазғанда халық арасында кездесетін сұрақтарға жауап беруге тырысам. Мысалы, “дүние мен ақырет тең бе?”, “сабырдың мәні неде?”, “ата-анаға құрмет – парыз ба?” деген секілді тақырыптар термелерімде қозғалады. Тіпті кей уағызды термемен аяқтайтын кездерім де болады. Бұл — тыңдаушыны терең ойға жетелейді.
Домбыра мен дінді қатар алып жүру діни ортада қалай қабылданады?
Мұрат Сұлтанов:
Алғашқы кезде кейбір әріптестерім таңырқап қарады. Бірақ уақыт өте келе олар менің ниетімнің, бағытымның дұрыстығына көз жеткізді. Мүфтият тарапынан да ешқандай тыйым немесе ескерту болған жоқ. Қайта қолдау білдіргендер де бар. Себебі мен домбыраны тек өнер үшін емес, насихат құралы ретінде ұстап жүрмін. Діннің рухани иірімдерін халыққа жеткізуде бұл тәсілдің пайдасы зор. Ауыл-аймақтарда үлкен кісілерден бастап жастарға дейін “имам жыр айтыпты” деп ерекше ықыласпен тыңдайды. Яғни, діннің қабылдануы жеңілдеп, жүрекке жылы тиеді. Осы бағытты жалғастырып келе жатқаныма өзім де шүкір етемін.
Сіздің ойыңызша, жыр мен уағыз қай кезде үйлеспей қалуы мүмкін?
Мұрат Сұлтанов:
Бұл жерде ең маңыздысы – шынайылық пен мазмұн. Егер терме тек өнер үшін айтылып, насихаттық мазмұннан ада болса, онда ол діннен алшақтайды. Сол сияқты уағыз да тек құрғақ теориямен айтылса, жүрекке жетпейді. Мен әр термемді жазғанда Құран мен хадистерге, қазақы дүниетанымға сүйенем. Көне мәтіндермен танысып, жыраулар сөзін зерделеймін. Өкінішке қарай, кейде кейбір ақындар “уағыз жаздым” деп, шариғатқа қайшы ұғымдарды өлеңмен жеткізіп жатады. Сондықтан бізге шын мәніндегі діни сауаты бар жыршылар қажет. Сонда ғана дін мен дәстүр үйлесіп, рухани мәдениетіміз жаңғырады.
Келешекте бұл бағытты дамытқыңыз келе ме?
Мұрат Сұлтанов:
Әрине. Бұл – тек менің емес, ұлттың мұрасы. Егер жас имамдар, шәкірттер осы жолға қызығып, терме айтуға, жыраулықты үйренуге бет бұрса — үлкен жетістік болар еді. Мен соларға үлгі бола алсам – мақсатым орындалды деймін. Қазір бірнеше шәкіртім домбыра үйреніп жүр, кейбіреуі терме жаттап жүр. Олар дінді тек мінберден емес, халық тілімен жеткізуге тырысады. Бұл – нағыз қазақы ислам. Қарапайым, түсінікті, жүрекке жақын. Бүгінгі қоғамға осындай діни насихат керек. Сол себепті мен домбыраны – рухани көпір деп есептеймін.
