Орта Азия – ғасырлар бойы талай өркениеттің тоғысқан, сан түрлі мәдениеттер мен сенімдердің қатар өмір сүрген өңірі. Бұл аймаққа ислам діні VIII ғасырдан бастап енді. Алайда исламның орнығуы тек қарулы жорықтармен ғана емес, сонымен бірге бейбіт уағыз, сауда, білім мен мәдениеттің дамуы арқылы жүзеге асқан.
Исламның алғашқы қадамдары: Араб жорықтары
Ислам діні Орта Азияға алғаш рет VIII ғасырдың басында араб қолбасшылары Қытай шекараларына дейін жеткен кезде таныла бастады. 705–715 жылдары Құтайба ибн Муслим басқарған әскер Мауараннахр қалалары – Бұхара, Самарқанд, Шаш (Ташкент), Ферғана өңірлерін ислам мемлекетінің ықпалына енгізді.
Алайда бұл кезең исламды «енгізу» емес, тек алғашқы саяси таныстығы болатын. Халықтың басым бөлігі зороастризм, буддизм, тәңіршілдік және жергілікті нанымдарда болды. Исламның кең таралуы уақыт талап етті.
Исламның бейбіт жолмен таралуы: сауда мен ғылымның рөлі
Орта Азия Ұлы Жібек жолының дәл ортасында орналасқан. Бұл жол арқылы тек заттай сауда емес, мәдениет, білім, сенімдер де келіп-кетті. Саудагерлер мен сопылар исламды жергілікті халыққа күшпен емес, әдеппен, даналықпен жеткізді.
Саудагерлердің ықпалы
Мұсылман көпестері Түркістан, Отырар, Испиджаб, Тараз қалаларында тұрақтап, жергілікті халықпен араласып, исламның құндылықтарын өмірмен көрсетті.
Сопылық ілімнің орны
Исламның терең тамыр жаюында Қожа Ахмет Ясауи бастаған түркі сопылық мектебінің рөлі орасан зор. Ясауи ілімі исламды түркі дүниесінің рухани болмысына бейімдеп, халыққа түсінікті тілде жеткізді.
Оның түркілік дүниетанымға сай келген жұмсақ, адамгершілік бағыты исламның кең таралуына жол ашты.
Өркениеттің қайта тірілуі: Самарқанд пен Бұхараның гүлденуі
Аббас әулеті кезеңінде және кейіннен Саманидтер билігі тұсында Орта Азия ислам өркениетінің ең ірі орталықтарының біріне айналды.
Бұхара «Исламның шамшырағы» атанды.
Самарқанд – ғылым мен мәдениеттің ордасы болды.
Осы кезеңде Ислам әлеміне әйгілі ғалымдар шықты:
- Имам әл-Бұхари – «Сахих әл-Бұхари» жинағын түзген әлемге әйгілі хадисші
- Имам әт-Термизи – беделді хадис ғалымы
- Әбу Насыр әл-Фараби – «Екінші ұстаз», философ
- Әбу Райхан әл-Бируни – энциклопедист ғалым
- Ибн Сина (Авиценна) – медицина атасы
Бұл ғалымдар ислам мәдениетінің Орта Азияда қаншалықты тамыр жайғанын дәлелдейді.
Қараханид мемлекеті – исламды мемлекеттік деңгейде қолдау
X ғасырдың орта шенінде Қарахан әулетінің билеушісі Сатұқ Боғра хан исламды қабылдап, оны мемлекеттік дін ретінде жариялады. Бұл тарихи оқиға Орта Азия мен бүкіл түркі дүниесінде исламның толық орнығуына жол ашты.
Исламның түркілік болмыспен біте қайнасуы
Орта Азия халықтары исламды қабылдағанымен, өздерінің ұлттық салт-дәстүрлерін сақтап қалды. Нәтижесінде:
- дін мен дәстүр үйлесім тапты,
- ислам түркі тілінде, түркілік әдет-ғұрыппен насихатталды,
- ханафи мәзһабы мен матуриди сенім мектебі аймақтың рухани тірегіне айналды.
Бүгінгі Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Түрікменстандағы діни дәстүрлер осы тарихи синтездің жемісі
Ислам діні Орта Азияға бір күнде тараған жоқ. Ол:
саяси әсер, сауда байланыстары, сопылық ілім, ғылым мен мәдениеттің дамуы арқылы ғасырлар бойы орнықты.
Ислам бұл өңірдің рухани, мәдени, әлеуметтік тарихына терең сіңіп, бүгінгі ұлттық болмыстың ажырамас бөлігіне айналды.
