Қазақ – ықылым заманнан бері табиғатпен етене, салт-дәстүрге бай, рухани құндылықтарды қастерлеген халық. Әр іс-әрекетінде, әр қадамын бастағанда өзіндік жолы, сөзі, ырым-тыйымы бар. «Ырым етсең – ырысқа жолығасың» деп сенген халқымыз түрлі наным-сенімдер арқылы ұрпағын тәртіпке, ізгілікке, ар-ұят пен обал-сауапты түсінуге баулыған. Дегенмен, қазіргі таңда көптің көкейінде бір сауал бар: қазақтың ырымдары мен шариғат үкімдері арасында қандай байланыс бар?
Ырым – ұлттық болмыстың бір бөлігі
Қазақы ырым-тыйымдар – бабаларымыздың ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесі мен даналығының жемісі. Мәселен, «Құстың ұясын бұзба», «Отпен ойнама», «Көршінің құдығынан рұқсатсыз су алма» деген тыйымдар тек ырым емес, адамның табиғатқа, қоғамға, көршісіне деген құрметін қалыптастырған ережелер болатын.
Қазақ ырымдарының көпшілігі үш негізгі бағытта көрінеді:
- Тәрбиелік мәні бар ырымдар – үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу, адалдық пен мейірімге шақыру;
- Қауіпсіздікке қатысты ырымдар – отты, суды, табиғатты құрметтеу, жануарларға қиянат жасамау;
- Рухани-мәдени ырымдар – бата беру, тілек айту, аманатқа адал болу, қонақ күту.
Мысалы, «Үлкеннің жолын кеспе» деген тыйым – әдептілік пен құрметті, «Түнде тырнақ алма» деген ырым – тазалық пен қауіпсіздікті сақтауды меңзейді.
Шариғат және ырым: айырмашылық пен үндестік
Шариғат – Алланың адамдарға түсірген заңдары мен ережелер жиынтығы. Исламда адам өмірінің әр саласына қатысты нақты үкімдер бар. Ал қазақтың ырымдары шариғаттағы үкімдерге қарама-қайшы келмесе, оны дәстүр ретінде ұстануға болады.
ҚМДБ пәтуаларына сүйенсек, қазақы ырымдар екіге бөлінеді:
Шариғатқа қайшы емес ырымдар – мысалы, жаңа туған нәрестеге азан шақырып ат қою, жеті атадан аспай қыз алыспау, үлкенге құрмет көрсету, бата беру, садақа тарату. Бұлар – Ислам құндылықтарымен толық үндесетін әдеттер.
Шариғатқа қайшы ырымдар – мысалы, «үйде ысқырса, шайтан келеді», «кесеге су құйып, жолға төксең бәле кетеді» сияқты сенімдер. Исламда адамның тағдыры судан, тастан, басқа заттан емес, тек Алладан деп түсіндіріледі.
Сондықтан, әр ырымның мән-мағынасына үңілу керек. Егер ол тәуекелді басқа күшке артатын болса, ол ширкке (Аллаға серік қосу) алып баруы мүмкін. Ал егер ырым әдеп, тәртіп, құрмет пен мейірімге шақырса, ол Ислам қағидаларымен үйлеседі.
Дәстүр мен діннің үндестігі
Қазақы салт-дәстүрдің түп негізінде діни сенім, имандылық, адамгершілік жатыр. Ата-бабамыз «Дін – ділдің тірегі» деп, дінді тұрмыс-тіршіліктің өзегіне айналдырған.
Бата беру – дұға жасау, Алладан жақсылық тілеу;
Садақа тарату – мұқтажға көмек, сауапты іс;
Құрбан шалу – Ибраһим пайғамбардан қалған сүннет амал;
Шілдехана, сүндет той – Ислам үкімдеріне сай рәсімдер.
Міне, осындай дәстүрлер шариғатқа сай келгендіктен ғасырлар бойы үзілмей жалғасып келеді. Бұл – біздің рухани болмысымыздың, мәдениетіміздің тұтастығын көрсететін дәлел.
Қазақтың ырымдары – ұлттың ғасырлар бойғы өмір тәжірибесінің айнасы, ал шариғат – Жаратушыдан түскен мәңгілік заң. Екеуін қарсы қою дұрыс емес, себебі шариғатқа қайшы келмейтін ырымдар – біздің рухани мұрамыздың бір бөлігі.
Бүгінгі ұрпаққа ең бастысы – дінді де, дәстүрді де терең түсіну, олардың түпкі мәнін ажырата білу. Өйткені имандылық пен инабаттылық, әдеп пен тәрбие, обал мен сауап туралы ұстанымдарда қазақтың дана дәстүрі мен Ислам шариғаты біте қайнасып жатыр.
«Дәстүріміз – дініміздің діңгегі, дініміз – дәстүріміздің тірегі» деген ұғымның мәні де осында.
