«Жау алыстан емес, дәл жүректен ұрады. Ал жүрек тоқтамасын десең, елге еңбек ету керек.» — Сахибиден Бекенов
1941 жыл. Соғыстың қара бұлты күллі елдің үстіне үйірілді. Майдан шебінде оқ пен оттан жан қиылса, тылда — аштық пен азапқа қарсы күрес жүріп жатты. Сол сұрапыл жылдарда миллиондаған адамның тағдыры күрт өзгерді. Солардың бірі — тыл еңбеккері Сахибиден Бекенов еді.
Сахибиден ақсақалдың балалығы соғыс дауылымен бірге келіп, ауыр еңбекпен бірге өсті. Ол кезде небәрі он жастағы бала. Бірақ жасына қарамай, үлкендердің ісін иыққа артып, елмен бірге еңбек майданына қосылды. Әкесі майданға аттанып, артында қалған анасы мен бауырларына қамқор болу Сахибиденге жүктелді. Бұл — балалық емес, тағдырдың тәлкегі еді.
«Кішкентайымнан қара жұмысқа жегілдім, — деп еске алады Сахибиден ақсақал. — Таң атпай тұрып, өгіз жегіп, егістікке бет алатынбыз. Қолым кетпен, жүрегім үміт болды. Қолыммен жер жыртып, жүрегіммен жеңісті армандадым».
Ауылда қалған балалар мен аналардың, қарттардың тағдыры бір-біріне ұқсас болатын. Аштық пен жоқшылық күнделікті серікке айналды. Қара нанның өзі сирек кездесетін, кейде соның орнына тары көже ішіп, қанып су ішкен күнге шүкір айтатын. Қатты тоңып, шаршап жүрсе де, Сахибиден ешқашан анасының жанынан алыстамады. Оның көмегі, қолдауы — ана жүрегіне демеу болды. Тылда жұмыс істеу майданға азық пен киім-кешек жіберу ғана емес еді. Бұл — рухтың сыналатын, төзім мен табандылықтың бағаланатын алаңы болатын. Сахибиден үшін әрбір тер тамшысы — жеңіске қосқан үлес. Ол соны жүрегімен сезінді.
«Қиын болды, рас. Аш болдық, тоздық, жалаңаяқ жүрдік. Бірақ бір нәрсе есімізден шықпады — ел аман, жұрт тыныш болсын. Әкеміз соғыста болса, біз тылда — солдат едік», — дейді ақсақал бүгінде.
Бүгінгі бейбіт өмір, ашық аспан — сол тылда төгілген маңдай тердің, қайсар жүректердің арқасы. Сахибиден Бекенов сынды тыл ардагерлерінің тағдыры — тарихтың тірі куәсі, нағыз ерліктің бейнесі.
Біз, жас ұрпақ, сол бір қиын күндерде елі үшін еңбек еткен әрбір жанның алдында бас иеміз. Себебі олар соғыстың алғы шебінде болмаса да, жеңістің артыңдағы көрінбес қаһармандар еді. Тарих оларды ешқашан ұмытпақ емес.
Өгіз терісін қайнатып жеген күндер
Ұлы Отан соғысы жылдары халқымыз үшін қиын әрі ауыр болды. Майданға аттанып кеткен ер-азаматтардың орнына қарттар, әйелдер мен балалар жұмыс істеп, күн-түн демей еңбектенді. Әрбір жанның жүрегінде үміт пен арманы ғана қалды, бірақ сол үміт жеңіс үшін күрескендермен бірге көрінетін еді.
Сахибиден Бекенов ақсақалдың естеліктері осы бір қиын кезеңдердің айқын куәсі. Ол кездері ауылдарда азық-түлік пен малдан басқа ештеңе жоқ еді. Шаруашылықтар бұзылып, егіс даласында жұмыс істейтін адамдар азайған. Соғыстың сұрапыл салдары — жұрттың аштыққа тап болуына әкелді. Тамақтың тапшылығы елдің ас-суын тек арпа мен сұлыдан жасаған сорпа мен қара нанмен шектеді.
Бірде тыл еңбеккері жас Сахибиден мен оның анасы қатты ашыққан. Тамақ болмағандықтан, әрбір ас тауқыметке айналған күндер өткен. Сол кезде үйдегі жалғыз өгізі өліп, оның терісі бірден қоқысқа тасталмай, қолды болып қалды. Жергілікті елдің айтуы бойынша, оған ешкім ұқсамайтын ерекше тағам дайындалды. Өгіздің терісін жинап, ұзақ уақыт қайнатып, сорпа мен ет тағамдары әзірленді. Әрқашан ашыққан кезде олар теріні қайнатып, оның сіңдірілген сорпасынан ішіп, қарындарын бір сәтке тыныштандырды.
«Қатты ашығып тұрғанда, өгіздің терісін қайнатып, сол сорпаны ішетін едік. Кешкісін, түнде де кейде соны ішіп, арық-талақ болып жататынбыз. Бір жері жоқ, бір күнгі тірлік үшін шексіз күш-жігер керек болды», — деп еске алады Сахибиден ақсақал.
Өгіз терісі — қатты әрі қиын тағам болды, бірақ оны аштықтан құтылу үшін ғана емес, әрбір жанның майданға көмек көрсету үшін жасалған ерліктерінің бір көрінісі ретінде қабылдады. Олардың қанша қиындық көргенін сезіну, тек ішкен тамағы емес, жүректегі болашаққа деген үміттері маңызды болды. Ақырында, сол кішкентай үміттер күні ертең жеңіс үшін күреске айналды. Ауылдық жерлерде осыдан да көп қиындықтар болғанымен, халықтың бірлігі мен еңбекқорлығы жеңісті жақындатты. Өгіз терісін қайнатып, соғыстың ауыр салдарын тартқан халықтың табандылығы, оның жеңіске деген сенімін ешқашан жоғалтпауы — нағыз ерлік.
Арманын арқалаған бала
Сахибиден — жүрегінде үміт тұнған, көзі оттай жанып тұрған ауыл баласы еді. Оның арманы — қалам ұстап, партада отырып, білім алу болатын. Ол да өзге балалар секілді әр таңды мектеп есігіне қарап қарсы алатын. Қолына қаппен емес, дәптермен барып, ұстаздың алдында отырғысы келетін. Бірақ тағдыр оған өз жолын салып бермеді. Соғыс басталып, әкесі майданға аттанды. Ауылда қалған анасы — үйдің де, түздің де иесі болып қалды. Үй ішінің бар тірлігі Сахибиденнің иығына түсті. Ол оқуға барам деп армандап жүргенде, анасы оның иығына таяқ беріп:
— Балам, енді сен — үйдің еркегісің. Қойды сен бақпасаң, кім бағады? Мен жалғыз қалсам, қалай болам? — деп жалынышты үнмен қарады.
Сахибиден үнсіз қалды. Қолындағы көк дәптерін баяу бүктеп, сандыққа салды. Арманының алысқа кетіп бара жатқанын сезді, бірақ анасының жанынан кетуге дәті бармады. Көз алдынан майдан даласында жүрген әкесі, көз жасын көрсетпей жүрген анасы кетпей тұрды.
— Жарайды, — деді ақырын ғана. — Қойды да бағам, жерді де жыртам, тек сен жыламашы, ана…
Сол күннен бастап Сахибиденнің күндері таңмен таласа оянып, қой соңынан еріп кетуден басталды. Құмдауыт жолдар, қара топырақ пен шаршаған дене оның балалық шағын жұтып бара жатты. Бірақ ол ешқашан анасына өкпе айтпады. Себебі ол үшін анасының жанында болу, отбасын сақтап қалу — ең үлкен парыз еді.
Ауыл шетіне қарауылдай қарап тұрған мектеп ғимаратына ол кейде үнсіз көз тастайтын. Терезесінен оқып отырған балалардың сұлбасын көріп, іштей бір күрсініп, қой қайырып кете беретін. Оның арманын соғыс шегелеп тастаған еді. Бірақ жүрегінің түбінде бір жарық сәуле — «бір күні бәрі де өзгереді» деген сенім оты сөнбей тұратын.
Жеңістің ащы дәмі
(Тыл ардагері Сахибиден Бекеновтың естелігі)
1945 жылдың мамыр айы. Аспанда күн жарқырап тұрса да, жердің түкпір-түкпіріндегі адамдардың жүзінде көзге көрінбейтін мұң мен қуаныш аралас сезім терең орныққан еді. Жеңіс! Иә, көптен күткен Жеңіс келді. Бірақ бұл жеңіс тәтті ғана емес, ащы дәмімен де есте қалды.
Сахибиден Бекенов ақсақал ол күнді ешқашан ұмытқан емес.
«Ауылға біреу шапқылап келді. ‘Соғыс бітті! Жеңдік!’ — деп айқай салды. Барша жұрт далаға жүгіріп шықты. Бірі жылады, бірі күлді. Бірақ мен сол сәтте тек анамның көзіне қарадым… Көзіне қуаныш емес, жас келді.
Иә, Жеңіс күні елге шаттықпен қатар, орны толмас қайғы да ала келді. Бір үй қуанып, екіншісі қара жамылып қалды. Әскерден оралғандарды құшақ жая қарсы алса, оралмағандардың орны — мәңгілік сағынышқа айналды. Сахибиденнің де балалық шағы соғыстың көлеңкесінде өтіп, Жеңісті де қуана қарсы ала алмады. Себебі сол Жеңістің дәмі — аштықтың, жетімдіктің, ауыр еңбектің, көз жасының дәмі болатын.
«Біз Жеңістің ащы дәмін сездік. Бірақ сол ащы дәмнің өзі бізге — бейбіт өмірдің құнын ұғындырды. Жеңіс оңай келген жоқ. Ол — термен, қанмен, көз жасымен келді», — дейді ол.
Жеңіс — құрғақ айқаймен келмейді. Ол ұрпақтың жүрегінде тырнақтай жара қалдырып, елдің есінде мәңгі сақталады. Сахибиден сияқты тыл еңбеккерлері үшін бұл жеңіс — маңдай тер мен төзімнің жемісі. Ал біз үшін — қасиетті аманат. Біз, жас ұрпақ, сол бір қиын күндерде елі үшін еңбек еткен әрбір жанның алдында бас иеміз. Себебі олар соғыстың алғы шебінде болмаса да, жеңістің артыңдағы көрінбес қаһармандар еді. Тарих оларды ешқашан ұмытпақ емес.
Сұхбаттасқан Нұркен Мағриденұлы
