Исламда бала – Аллаһтың аманаты, ал ата-ана сол аманаттың иесі әрі жауапкершілік иесі. Балаға тәрбие беру – тек дүниелік емес, ақыреттік міндет. Қазақ халқы бұл ұғымды терең түсінген, әрі бала тәрбиесіне қатысты айтқан мақал-мәтелдері мен нақыл сөздерінде діни һәм рухани тәрбие өзегін бекем ұстаған.
Бұл мақалада қазақ халқының бала тәрбиесіне қатысты айтқан мәнді сөздерінің исламдағы тәрбие қағидаларымен үндестігі көрсетіледі.
1. “Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі”
Бұл нақыл — Пайғамбарымыздың (с.а.у.) хадисімен үндес:
“Әрбір туылған сәби – фытрат (табиғи таза болмыс) күйінде дүниеге келеді. Кейін оны ата-анасы яһуди, христиан не отқа табынушы етеді” (Бухари, Муслим).
Бала — таза парақ. Оның бойына не жазылады, соны сіңіреді. Сондықтан ең әуелі ата-ана өзі көркем мінезді, діндар, әділетті болса, бала соны бойына сіңіреді.
Тәрбиелік мәні: Алдымен өзің түзел, бала содан өнеге алады.
2. “Баланы жастан” және “Тәрбие – тал бесіктен”
Имам Ғазали баланың тәрбиесін «ағаштың жас кезінде майысатыны» сияқты, ерте бастау қажеттігін айтқан. Исламда балаға ат қоюдан бастап, азан шақырып құлағына иман сөзін естірту – тәрбиенің алғашқы баспалдағы.
Тәрбиелік мәні: Діни тәрбиені сәби кезден бастап беру керек.
3. “Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер”
Бұл сөз хадиспен үндес:
“Әке – баласына тәрбие беруден артық мұра қалдырмайды” (Тирмизи).
Әкеден еңбек, иман, намыс үйренсе, анадан әдеп, ұят, ибалық сіңеді. Исламда ана – баланың алғашқы ұстазы.
Тәрбиелік мәні: Ата-ана үлгі болмаса, бала да түзелмейді.
4. “Бала – бауыр етім”
Құранда балалар туралы: “Мүліктер мен балалар — бұл дүние тіршілігінің сәні” (Кәһф сүресі, 46-аят) – делінген. Қазақ та баланы ең қымбат байлық, жүрекке жақын аманат санаған.
Тәрбиелік мәні: Бала – Аллаһтың сынағы әрі нығметі.
5. “Баланы жетіге дейін патшаңдай күт…”
Бұл нақыл исламдағы «тәрбиелеудің сатылы жүйесімен» сәйкес келеді. Умар ибн Абдулазиз айтқан: “Баланы 7 жасқа дейін еркелет, 14 жасқа дейін тәрбиеле, 21-ден кейін досыңдай бол”. Бұл тәсіл – баланың жас ерекшелігіне қарай дұрыс мәміле жасаудың көрінісі.
Тәрбиелік мәні: Әр кезеңде балаға түрлі әдіспен тәрбие беру – сүннетке сай.
6. “Қызға қырық үйден тыйым”
Исламда қыз баланың тәрбиесі ерекше назарда. Пайғамбарымыз (с.а.у.) хадисінде:
“Кімде-кім үш қызды тәрбиелесе, оларға жақсы қараса, Жәннатпен сүйіншіленеді” (Бухари, Муслим).
Қазақ та қыз баланы ибалы, арлы, ұяң болуға тәрбиелеген.
Тәрбиелік мәні: Қыз тәрбиесі – бүтін ұлттың абыройы.
7. “Бала берсең, сана бер”
Бұл тілек те терең мағыналы. Бала – тек ет пен сүйек емес, сана-сезім иесі. Қазақ ата-анасы “білімді, иманды, саналы бала болсын” деп тілеген. Бұл — Құрандағы “Раббым, бізге көз қуанышына айналар ұрпақ сыйла” (Фурқан, 74-аят) деген дұғаның қазақы баламасы деуге болады.
Тәрбиелік мәні: Баладан бұрын – сана сұра.
Қазақтың бала тәрбиесіне қатысты айтқан сөздерінің әрбірі – ислам тәрбиесінің жергілікті нақыштағы көрінісі. Бұл нақыл сөздер — бір ғана ұлттың емес, күллі мұсылман қоғамының ұрпақ тәрбиесіндегі асыл қағидаларымен үндес. Бүгінгі ата-ана үшін басты міндет – осы даналықтарды тек естелік сөз ретінде емес, күнделікті өмірде қолданылатын тәрбие құралы ету. Баланы иманмен өсіру — екі дүниенің бақытына бастар жол.
НҰРКЕН МАҒРИДЕНҰЛЫ