Зайырлылық жалпы мағынада өмірдің азаматтық және саяси салаларынан діни немесе рухани аспектілерді бөлуді білдіреді. Бұл мемлекеттің, қоғамның немесе мекемелердің діни әсерлерден тәуелсіз жұмыс істейтін және азаматтарға ешбір кемсітусіз дінге сену немесе дінге сенбеу бостандығын қамтамасыз ететін қағида.
Кейбір елдердегі қатаң үлгілеріне қарап зайырлылықты атеизммен шатастырмаған жөн. Айталық, Қазақстан – зайырлы мемлекет, яғни ол дінді мемлекеттік институттардан бөледі және қандай да бір нақты діннің қағидаларына негізделмейді. Бұл тұста мемлекет пен дінді бір- біріне қарсы қоюға да болмайды.
Себебі дін мемлекеттен бейтарап саналғанымен, дін мемлекеттің негізгі тіректерінің бірі – рухани тірегі болып қала бермек. Қазақстан Конституциясы дін бостандығына кепілдік береді. Қазақстанда ресми дін жоқ, мемлекет дін істеріне араласпайды. Дегенмен, ислам еліміздегі негізгі басым дін болып табылады, халықтың 70 %- астамы ислам сенімін ұстанады, өзге қазақстандықтар әртүрлі конфессияларға тиесілі: екінші кезекте православие, сосын басқа сенімдер.
Қазақстан мемлекеті көп ұлттылық пен көптілділік саясатын қолдайды, ол өз азаматтарының әртүрлі мәдени және діни дәстүрлерін құрметтеуден көрінеді. Ол сондай-ақ ел ішінде де, халықаралық деңгейде де толеранттылық пен сенім айырмашылығына құрметпен қарауды белсенді түрде насихаттайды. Қазақстанда қалыптасқан мемлекет пен дін қатынастары Конституцияда бекітілген зайырлылық қағидасы негізінде реттеледі. Мемлекет барлық діндердің заң алдындағы теңдігін мойындап, діни наным-сенімдерді қабылдау және тарату еркіндігіне кепілдік береді.
Сонымен қатар, Қазақстанда исламның тарихи-мәдени ықпалы көбірек, ол қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларында көрініс табады. Елімізде мұсылмандардың діни ғұрыптары мен дәстүрлерін заңға сәйкес сақтауды насихаттайтын ұйым – Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы жұмыс істейді. Қазақстан билігі еліміздегі әртүрлі діндер мен конфессиялардың бейбіт қатар өмір сүруіне жәрдемдесу мақсатында діни бірлестіктермен, оның ішінде мұсылман ұйымдарымен диалогты қолдайды және дамытуда.
Осылайша, Қазақстанда зайырлылық қағидаттарды сақтауға, діннің (ислам мен православие) тарихи-мәдени рөлін мойындауға, сондай-ақ діни сенім бостандығы мен барлық діни бірлестіктердің заң алдындағы теңдігін сақтауға негізделген мемлекет пен дін арасындағы қарым-қатынас моделі қалыптасқан. Бүгінгі күні әлемде зайырлылықты ұстанатын мұсылман мемлекеттері де аз емес. Олар зайырлы қағидаттармен басқарыла тұра исламның дамуына айрықша жағдайлар жасаған.
Мәселен, Түркияда ислам діні елдің тарихы, мәдениеті және әлеуметтік өмірінде маңызды рөл атқарады. Халқының 95%-дан астамы ислам дінін ұстанатын, негізінен сүнниттік бағыттағы мұсылмандар.
Түркиядағы исламның елдің тарихи дамуы мен саяси өзгерістерімен байланысты өзіндік ерекшеліктері жоқ емес. Түркия тарихындағы маңызды сәттердің бірі ХХ ғасырдың басында Мұстафа Кемал Ататүрік жүргізген реформалар болды. Ол зайырлылықты: дін мен мемлекеттің бөліну принциптерін жариялады, бұл заңнаманың реформалануына және көптеген исламдық институттар мен дәстүрлердің жойылуына әкелді. Осыған қарамастан, ислам түрік халқының мәдениеті мен өмірінің маңызды бөлігі болып қалған. Қазіргі Түркия – діни сенім бостандығына кепілдік беретін демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет. Дегенмен, ислам қоғамдық өмірде маңызды факторға жатады. Түріктерде көптеген мешіттер мен діни оқу орындары бар, исламдық рәсімдер мен мерекелер мәдениеттің маңызды бөлігін құрайды. Түркия сондай-ақ елде ұзақ тарихы бар және түрік мәдениеті мен әлеуметтік өмірінің көптеген аспектілеріне әсер ететін сопылыққа да оң көзқараста.
Түркияда діни сенім бостандығына кепілдік берілген, бұл азаматтардың кез келген дінді немесе наным-сенімді таңдауға және ұстануға, діни көзқарасын өзгертуге немесе ешбір дінді ұстанбауға құқылы екенін білдіреді. Бұл құқық Түркия Конституциясымен және адам құқықтарын реттейтін халықаралық шарттармен қорғалған. Түркияда мұсылмандар халықтың басым бөлігін құрайды, дегенмен, түрік қоғамында православиелік христиандар, католиктер, протестанттар, еврейлер сияқты басқа діндердің өкілдері, басқа діни бірлестіктер мен ағымдардың өкілдері де жоқ емес. Түркия мемлекеті көптеген діни мерекелер мен әдет-ғұрыптарды мойындап, діни азшылықтардың құқықтары мен мүдделерін де қорғап отыр.
Тағы бір мысал ретінде Федеративті Малайзияны келтірейік. Ол Оңтүстік-Шығыс Азиядағы мәдениеттердің, тілдердің және діндердің әртүрлілігімен танымал мемлекет. Конституция бойынша Малайзия ресми түрде зайырлы мемлекет, дегенмен исламды «Федерацияның діні» ретінде бекіткен. Себебі Малайзия халқының көпшілігі ислам дінін ұстанады, бұл елдің ресми діні. Алайда Малайзияда христиандық, буддизм, индуизм және басқа діндер де бар. Дін бостандығына Малайзия Конституциясы кепілдік береді, бірақ елдің құқықтық жүйесі шариғат заңдарының элементтерін, әсіресе мұсылмандар үшін отбасылық және жеке құқық салаларын қамтиды.
Малайзияда шариғат соттары мұсылмандарға қатысты істерді қарайтын, ал азаматтық соттар мұсылман еместерге қатысты істерді қарайтын қос құқық жүйесі бар. Ислам Малайзиядағы білім мен мәдениетке де әсер етеді. Елде көптеген ислам мектептері мен университеттері бар, ислам құндылықтары мен дәстүрлері сәулет өнерінен өнер мен әдебиетке дейін мәдениеттің әртүрлі аспектілерінде көрініс табады. Малайзия көптеген мұсылман елдеріне дамуда үлгі болып отыр.
Бір ғана халал өндірісін айта кетсек, Малайзиядағы халал индустриясы әлемдегі ең дамыған және маңызды салалардың бірі. Малайзия өзінің жоғары сапа стандарттары мен халал өнімдерін сертификаттауымен танымал, бұл оны халал өнімдерді жетекші өндірушілер мен экспорттаушылардың біріне айналдырып отыр. Малайзиядағы халал индустриясы азық-түлік, косметика, фармацевтика, қаржылық қызметтер мен туризмді қоса алғанда, өнімдер мен қызметтердің кең ауқымын қамтиды.
Малайзиядағы көптеген компаниялар халал сертификатына ие әрі ішкі және халықаралық нарықтардағы сұранысты қанағаттандыруға ұмтылуда. Халал индустриясы Малайзия экономикасында маңызды рөл атқарады, өндірістің өсуіне, экспортқа және жұмыс орындарын құруға ықпал етеді. Ол сондай-ақ Малайзияның әлемдік аренадағы позициясын нығайтуға және халал өндірісі мен сертификаттау орталығы ретіндегі халықаралық беделін арттыруға көмектеседі. Бүгінгі күні Малайзия әртүрлі діндер мен мәдениеттер қатар өмір сүретін ел ретінде өзінің көпконфессиялық және мәдени бірегейлігін сақтап әрі өзіндік даму жолымен алға ұмтылуда.
Зайырлы мемлекет әрқашан діннің ішкі рухани потенциалын оң бағалайды. Діндегі адамгершілік нормалардың қоғамға қажеттігін мойындайды. Біз сөз етіп отырған «жоғары руханият» – адамның рухани тәжірибесінің жоғары немесе тереңірек аспектілерін білдіретін ұғым. Бұл термин адам сананың, даналықтың немесе әлеммен және өзімен үйлесімділіктің ең жоғары дәрежесіне жеткен кездегі рухани дамудың күйін немесе деңгейін көрсету үшін де қолданылады. Муфтият ұсынған ихсан түсінігіне жетуді де осымен байланыстыра түсінуге болады. Жоғары руханилық көбінесе жанқиярлық, жанашырлық, мейірім мен жақынға деген сүйіспеншілік идеалдарымен, сонымен қатар өмірдің мәні мен рухани келісімді іздеумен сәйкестендіріледі. Рух пен сана, рухани қуат – қай кезде де тарихтың қозғаушы күші болып келгені анық. Жоғарғы руханият отаншылдықты, туған ел мен туған жерге сүйіспеншілікті де рәміздейді.
Осы орайда, «Отанды сүю – иманнан» деген сөздің мәні зор. Зайырлылық өнер мен мәдениетті, әдебиетті, патротизмнің жоғарылығын шектемейді. Жоғарғы руханилықты белгісі адамдарды әлеуметтік ортадағы біріктіруші қызметімен анықталады. Ал халықтар арасында іріткі салып, діни алауыздық тудырып, бір халықты екіншісінен биік қоюшылардың рухани әлемі барынша кірленген десе де болады.
Жоғары руханилық – адамның өзін-өзі тануға, рухани қасиеттерін дамытуға, болмыстың терең мағыналарын түсінуге және болмыстың жоғары, рухани деңгейлерімен байланысына ұмтылуы. Иә, зайырлылық руханиятты жоққа шығармайды. Тек мемлекет пен қоғамның діни ұстанымдарға емес, парасаттылыққа, заңға және теңдікке негізделуі керектігін көрсетеді.
Дегенмен, әр адам өз өмірінде руханияттың қандай рөл атқаратынын өзі таңдауға құқылы. Зайырлылық адамның дүниеге өзінің рухани түсінігін еркін іздеуіне мүмкіндік бере отырып, оның дамуына жағдай жасай алады. Демек, зайырлылық пен жоғары руханилық бір-бірін толықтырып, адам өмірін және жалпы қоғамды байыта отырып, бірге өмір сүріп, өзара әрекеттесе алады. Дін мен мемлекеттің бөлінуі рухани құндылықтарды жоққа шығаруды меңземейді, тек әрбір адамға руханилық саласында таңдау және өзін-өзі жүзеге асыру еркіндігін қамтамасыз етеді.
Алтынбек ҰТЫСХАНҰЛЫ,
Атырау облысы Бас имамы
